Το κτισμένο περιβάλλον του νησιού μαρτυρεί μια πλούσια ιστορία με μεγάλες αντιθέσεις που συνυπάρχουν. Πέρα από τα μνημεία της αρχαιότητας, υπάρχει πλούτος μεσαιωνικών μνημείων που εξελίσσονται με αργό ρυθμό διαφόρων τύπων μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα.
Τότε εμφανίζεται μια πρώτη σοβαρή οικιστική καινοτομία, με τα νεοκλασικά κτίρια, που χαρακτηρίζονται, τόσο από ένα ριζικό εκσυγχρονισμό στον τύπο και στον τρόπο κατασκευής, όσο και από μια ριζική αλλαγή στη γενικότερη εικόνα και εικονογραφία του κτίσματος.
Η ανάπτυξη των λαϊκών αυτών νεοκλασικών είναι συνδεδεμένη, με την οικονομική ανάπτυξη της περιοχής, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, αλλά και με τις επενδύσεις και δωρεές στην πατρίδα των ντόπιων μεταναστών, που έχουν αποκτήσει οικονομική δύναμη από διάφορες επιτυχημένες επιχειρηματικές και άλλες εργασίες στο εξωτερικό, κυρίως στην Αίγυπτο.
Πέραν όμως και πάνω απ όλα, αντανακλά το βλέμμα των πιο εύρωστων οικονομικά στρωμάτων του ελληνισμού της διασποράς της εποχής, τα οποία αποσαφηνίζουν και διατυπώνουν σε κτισμένο χώρο, την εθνική τους συνείδηση, μέσα στο κυρίαρχο ιδεολογικο-αισθητικό ρεύμα ελληνικού διαφωτισμού, της πρόσφατα απελευθερωμένης Ελλάδας. Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που η μετέπειτα Ιταλική κατοχή σχεδόν απαγορεύει το κτίσιμο κτιρίων με τέτοια αρχιτεκτονικά ιδιώματα.
Τα νεοκλασικά της Λέρου δεν έχουν μελετηθεί σε ιδιαίτερα μεγάλο βαθμό, αν και διαθέτουν πολλές ιδιαιτερότητες σε σχέση με αντίστοιχα σε άλλα νησιά του Αιγαίου. Χαρακτηρίζονται κυρίως από έναν υγιή ρομαντισμό, μια αθωότητα και ένα όραμα ανθρώπων που είχαν κυρίως την τύχη στη μικρή ζωή τους, να το κρατήσουν ζωντανό και νικητήριο.
Με την Ιταλική Κατοχή μετά το 12’, επέρχεται τρομακτικής έντασης ριζοσπαστική αλλαγή, δια της βίας και από έξω επιβεβλημένη, η οποία αφήνει, παράλληλα με τις όποιες καταστροφές, έργο εκσυγχρονιστικό μοναδικό, πρωτόγνωρου για το νησί, μεγέθους και ομορφιάς.
Ο φασισμός στην Ιταλία σε αντίθεση με την Γερμανία, δεν πολεμά το μοντέρνο κίνημα στην Αρχιτεκτονική. Παράλληλα επειδή ίσως τα έργα του στο νησί, έχουν κυρίως αξία χρηστική και όχι προβολής, όπως σε άλλα μεγαλύτερα νησιά της Δωδεκανήσου, είτε ίσως γιατί λειτουργεί σε εντελώς παρθένο έδαφος και με συνολικό τρόπο, αφήνει πίσω του ένα δημιούργημα μοναδικό στην κλίμακα και την ποιότητα του. Ο τόπος ακόμη και σήμερα αντλεί από αυτό.
Το έργο των Ιταλών στο νησί, ελάχιστα έχει μελετηθεί στις λεπτομέρειες του, πίσω από την πρώτη του εικόνα. Χρήζει μεγάλης προσοχής, διατήρησης και ακόμα μεγαλύτερης επιμέλειας διότι αποτελεί το μοναδικό ζωντανό μνημείο μεσοπολεμικής βιομηχανικής αισθητικής στο νησί .
Με την Ενσωμάτωση και τον Εμφύλιο, η Λέρος χρησιμοποιείται με απόλυτα απαξιωτικό τρόπο από το κεντρικό Κράτος.
Έτσι η μεταπολίτευση βρίσκει το νησί σχεδόν ανέγγιχτο οικιστικά, σε αντίθεση με πολλά άλλα, τα οποία στο μεσοδιάστημα, σχεδόν καταστράφηκαν από πολυκατοικίες, πολυώροφα και πανωσηκώματα. Ακόμη και η μεγάλη οικιστική ανάπτυξη που ακολούθησε στα επόμενα χρόνια μέχρι σήμερα θα έλεγε κανείς, πως σχετικά μικρή καταστροφή προκάλεσε, σε σχέση με αλλού, παρά τον σχεδόν ανύπαρκτο αρχιτεκτονικό έλεγχο στη τήρηση των εγκεκριμένων μελετών, και την πλειάδα των αυθαιρεσιών και κακοποιήσεων, τόσο του οικιστικού όσο και του φυσικού πλούτου του νησιού.
Αυτή η βουβά συγκρουσιακή εξέλιξη, προσφέρει σήμερα ένα ιδιαίτερα ιδιόμορφο και γοητευτικό περιβάλλον, το οποίο δεν χαρακτηρίζεται τόσο από την καθαρότητα των επί μέρους ιστορικών περιόδων, αλλά από την τελικά συμβατή, με το πέρασμα του χρόνου, σχεδόν συμφιλιωμένη, συνύπαρξη έντονων διαφορών δίπλα –δίπλα στον ίδιο τόπο.
Ταπεινά ανώνυμα κτίσματα κολλημένα με νεοκλασικά, αυτά με τη σειρά τους κολλημένα με κλασσικά μοντέρνα της ιταλικής περιόδου και τέλος αυτά με τη σειρά τους δίπλα σε σύγχρονα σχεδιασμένα από μηχανικούς κτίσματα, με αναφορές σε ένα τυπικά κυκλαδίτικο ύφος που ουδέποτε ιστορικά υπήρξε στο νησί.
Η Λέρος μας έχει ένα ιδιαίτερο σχήμα με δεκάδες πολύ μικρούς και μεγαλύτερους κόλπους. Το μεγάλο μήκος της παραλιακής ακτογραμμής αναλογικά με την συνολική επιφάνεια, γεννά ένα πλούτο εικόνων στη σχέση της στεριάς με τη θάλασσα, ένα πλούτο τοπίων.
Τέλος η σχέση του κτισμένου με την θάλασσα σε πάμπολλα σημεία του νησιού και ειδικά στην Αγία Μαρίνα, είναι από τις πιο αυθεντικές και μοναδικές, σαν προϊόν μιας πολύ αργής και συλλογικής διαδικασίας κινήσεων και εκτέλεσης έργων μεταξύ αρχιτεκτονικής και φυσικού τοπίου, χωρίς τη «βία» βιομηχανικών παρεμβάσεων. Ένας οικισμός με εξαιρετική αρχιτεκτονική, νεοκλασικά κτίρια, ιδιαίτερα ρόπτρα και μια Δωδεκανησιακή αύρα, που σίγουρα εντυπωσιάζει.
Το νησί φυσικά διαθέτει και το απολύτως αντίθετο μοντέλο, σε μια πολύ έγκυρη εκδοχή του, το Λακκί. Με τον Ιταλικό κεντρικό αυταρχικό σχεδιασμό με δομή μοντέρνου χαρακτήρα επενδυμένου με μια λιτή εικονογραφία, θυμίζει εικόνες που συναντάμε στην ζωγραφική του Ντε Κίρικο.
Δείγμα νεωτερισμού εφαρμοσμένου ως «γέννηση πόλης εκ του μηδενός». Εξαιρετική τεχνολογία, εισαγόμενη της εποχής, υλοποιημένη σε σημαντικό της μέρος με ντόπιο εργατικό δυναμικό που εκπαιδεύτηκε και συνδύασε την μαστορική του με τεχνολογίες και νέες μεθόδους, πέτρινα κτίσματα με μπέτινες πλάκες, τεχνολογίες βιομηχανικών μωσαϊκών με χειροποίητους τρόπους εφαρμογής, υπερσύγχρονα για την εποχή βιομηχανικά εξαρτήματα, εφαρμοσμένα σε χειροποίητα ξύλινα κουφώματα. Στρατηγικά τοποθετημένο νησί και προικισμένο με ένα από τα μεγαλύτερα φυσικά λιμάνια της νότιας Ευρώπης(400μ. φυσική είσοδο).
Με μια σειρά από μεγάλους καμπυλωτούς δρόμους, χτίστηκε έτσι ώστε η πόλη να δίνει προτεραιότητα στην αποτελεσματικότητα και την τάξη.
Τα σπίτια (μερικά έχουν ανακαινιστεί), αποτελούν κυλινδρικά και κυβοειδή κτίσματα με ευρύχωρους κήπους. Χτίστηκε ένα τεράστιο νοσοκομείο, κατασκευάστηκαν μεγάλες πλατείες και φυτεύτηκαν εκατοντάδες πεύκα και ευκάλυπτοι. Η εκκλησία του, αυστηρή και μινιμαλιστική, είναι εξαιρετικό δείγμα Bauhaus αρχιτεκτονικής.
Το σχολείο, με τις ευρύχωρες εισόδους, είναι ένα υβρίδιο νεωτεριστικών και βυζαντινών στοιχείων.
“Ενώ οι ιταλικές πόλεις ήταν άκαμπτες, μονότονες και αδικαιολόγητα μνημειώδεις”, γράφει ο Αντώνιος Αντωνιάδης, συγγραφέας του βιβλίου “Ιταλική αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα”, “η αρχιτεκτονική στο Λακκί είναι ποικίλη, περιεκτική και με φαντασία”.
Η Λέρος είναι η δυνατότητα ενός καινοτομικού μοντέλου κοινότητας, που λειτουργεί με γνώμονα το μέτρο στις πρωτοβουλίες της.
Είναι η δυνατότητα μιας κοινότητας που αντλεί όραμα και δυνάμεις κυρίως από τις πολύτιμες ιδιαιτερότητες της, που αξίζει να αποσαφηνιστούν, διατυπωθούν και προβληθούν προς τα έξω σαν συστατικά σημάδια μιας ταυτότητας, ενδιαφέρουσας και γοητευτικής, με ουσιαστική υπερτοπική αξία.
Έχει το δικό της ιδιαίτερο πρόσωπο στον κόσμο, την ίδια στιγμή που έχει τα μάτια της ορθάνοικτα σε κάθε σύγχρονη τεχνολογία.
Ευσταθιάδου Ιωάννα-Μαρία
Ιδιοκτήτρια επισιτιστικής επιχείρησης και γραφείου μεσιτικών υπηρεσιών,
Φοιτ. Βιοκλιματικής Αρχιτεκτονικής Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου/ Πολιτικής Υποδομών και Έργων Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου.
ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΣΧΟΛΙΑ
Κινητοποιήσεις υπέρ της Παλαιστίνης στα Δωδεκάνησα
Λέρος: Παραδοσιακό Πανηγύρι στον Δρυμώνα στις 16 Αυγούστου
Λέρος: Παροχή συνδρομής σε 27χρονο τραυματία στο Παντέλι από το Λιμενικό
Τρεις διακομιδές ασθενών από Λέρο και Λειψούς
Κινητοποιήσεις υπέρ της Παλαιστίνης στα Δωδεκάνησα