Γράφει ο Ταξίαρχος Κ.Καλημερίδης
Ιστορικά στοιχεία και αφηγήσεις δύο αυτοπτών μαρτύρων της βύθισης του «Βασίλισσα Όλγα » σε εκδήλωση του Συλλόγου Λερίων Ρόδου η ‘’Παναγιά του Κάστρου’’ το 2010 *
Περιληπτικά η Αρχαία Ιστορία της Λέρου: Η Λέρος, το νησί της Άρτεμις, είναι ένα νησί με έκταση 53 τ.χιλ. και μήκος ακτών που ξεπερνά τα 70 χιλιόμετρα. Κατοικείται από τα προϊστορικά χρόνια και υπάρχουν ευρήματα στον οικισμό Παρθένι από το 4000 πΧ. Η στρατηγική της θέση της χάρισε ένα πλούσιο ιστορικό παρελθόν. Ο Όμηρος υποστηρίζει ότι η Λέρος πήρε μέρος στον Τρωικό πόλεμο μαζί με την Κάλυμνο ως Καλύδνιαι νήσοι και ο Ηρόδοτος αναφέρει τις στενές σχέσεις της Λέρου με την Μίλητο.
Η πνευματική έξαρση του νησιού σημειώνεται τον 5ο πΧ αιώνα με τον σκωπτικό ποιητή Δημόδικο και τον ιστορικό Φερεκύδη.
Ο Μέγας Αλέξανδρος πέρασε από την Λέρο στο δρόμο προς ανατολάς και άφησε στήλες και νομίσματα που βρέθηκαν στο νησί
Ο Πλούταρχος τονίζει τη σημασία της Λέρου σαν θαλάσσιου εμπορικού κόμβου, αναφερόμενος στη κατάληψη και στην αιχμαλωσία του Ιουλίου Καίσαρα στη γειτονική νήσο Φάρμακο κατά τον Ρωμαϊκό εμφύλιο πόλεμο. Στα Βυζαντινά κείμενα αναφέρεται μαζί με την Κάλυμνο με την ονομασία Λεροκάλυμνος.
Πολιτική Κατάσταση στα Δωδεκάνησα και στη Λέρο κατά την Ιταλοκρατία
Οι Ιταλοί καταλαμβάνουν τα Δωδεκάνησα το 1912. Παρά την συνθήκη των Σεβρών του 1920, που οι Ιταλοί παραιτούνται υπέρ της Ελλάδος όλων των δικαιωμάτων τους επί των κατεχομένων νήσων του Αιγαίου, εκμεταλλευόμενοι την αρνητική για την Ελλάδα εξέλιξη της Μικρασιατικής εκστρατείας, προσαρτούν τα Δωδεκάνησα το 1923.
Η Ιταλοκρατία εφαρμόζει ένα πρόγραμμα εξιταλισμού των κατοίκων των Δωδεκανήσων ,πότε σταδιακό και πότε βίαιο με στόχο την Παιδεία , την Οικονομία , την Εκκλησία και την Διοίκηση. Το εμπόριο περνά στα χέρια των Ιταλών και σιγά- σιγά ο Έλληνας έμπορος αφανίζεται με διάφορους φόρους και απαγορεύσεις. Η γεωργία παρακμάζει με την αρπαγή όλων των καλλιεργήσιμων εκτάσεων .Στη Λέρο μεγάλες αγροτικές εκτάσεις χρησιμοποιούνται για την κατασκευή οχυρωματικών έργων χωρίς καμία αποζημίωση στους Έλληνες ιδιοκτήτες τους. Αμπέλια καταστρέφονται , χωράφια μένουν χέρσα και η κτηνοτροφία εξαφανίζεται. Οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι γίνονται υποχρεωτικά εργάτες στα οχυρωματικά έργα, φορτώνοντας με τσιμέντο τα ίδια τους τα κτήματα και παίρνοντας μεροκάματα πείνας, μέχρι να γίνει η Λέρος ισχυρότατη ναυτική βάση.
Τα Ελληνικά σχολεία κλείνουν, αντίστοιχα Ιταλικά ανοίγουν, η παρακολούθηση της Ιταλικής εκπαίδευσης γίνεται υποχρεωτική και πολλές φορές επιβάλλεται με βαναυσότητα.
Δημογέροντες συλλαμβάνονται και φυλακίζονται , Μητροπολίτες εξορίζονται , χειροτονίες ιερέων απαγορεύονται και ιερείς δολοφονούνται. Πλήθος Δωδεκανησίων αναγκάζεται να μεταναστεύσει στην υπόλοιπη Ελλάδα και το εξωτερικό. Το πολιτικό πρόγραμμα και τις προθέσεις των Ιταλών τα συμπύκνωσαν οι Δωδεκανήσιοι στους χαρακτηριστικούς λαϊκούς στοίχους: «ο Μουσολίνι θέλησε να μας εξιταλίσει , στου φασισμού το ποταμό ούλους να μας βαφτίσει».
Η Μάχη της Λέρου
Μια ημερομηνία που έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη μετέπειτα εξέλιξη των γεγονότων στα Δωδεκάνησα είναι η 8η Σεπτεμβρίου 1943 όταν η Ιταλία με τον νέο Πρωθυπουργό Pietro Badoglio συνθηκολογεί με τους Συμμάχους. Η συνθήκη αυτή γνωστή και ως Armistizio σηματοδοτεί δραματικές εξελίξεις στα Δωδεκάνησα. Το διάγγελμα του Ιταλού Πρωθυπουργού διέτασσε τις απανταχού Ιταλικές δυνάμεις να σταματήσουν κάθε εχθρική ενέργεια εναντίον των συμμάχων. Το μεγαλύτερο μέρος του Ιταλικού στρατού υπάκουσε στον Badolio. Έτσι οι Γερμανοί πρώην φίλοι και σύμμαχοι των Ιταλών επιτίθενται για να καταλάβουν όσα μέρη κατείχαν οι Ιταλοί και τα θεωρούσαν στρατηγικής σημασίας. Από το ενδιαφέρον τους φυσικά δεν μπορούσε να απουσιάζει η Λέρος, μια σημαντική ναυτική βάση, με το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της Μεσογείου .
Η επίθεση των Γερμανών άρχισε την 26 Σεπτεμβρίου με την βύθιση του Ελληνικού αντιτορπιλικού «ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ» στο Λακκί της Λέρου, συνεχίστηκε με αεροπορικούς βομβαρδισμούς και μετά από απόβαση και σκληρές μάχες η Λέρος παραδίδεται στους Γερμανούς την 16 Νοεμβρίου 1943.
Το αντιτορπιλικό ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ απετέλεσε ένα από τα ενδοξότερα πλοία του Πολεμικού μας Ναυτικού με πλούσια δράση κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Πήρε μέρος σε επικίνδυνες αποστολές στην Αδριατική , στο Τομπρούκ , στη Μεσόγειο και στον Ινδικό ωκεανό. Το 1941 μετέφερε τα αποθέματα χρυσού της Τραπέζης της Ελλάδος στη Κρήτη. Αυτό ήταν που επιλέχθηκε για την μετακίνηση της Ελληνικής Κυβέρνησης στη Μεγαλόνησο μετά την Γερμανική εισβολή.
Να πως περιγράφει την βύθιση του αντιτορπιλικού Βασίλισσα Όλγα την 26 Σεπτεμβρίου 1943 ο αυτόπτης μάρτυς κ. Δημήτρης Παπάζογλου :
Θα σας διηγηθώ ένα περιστατικό που έγινε επάνω στο «Βασίλισσα Όλγα». Τότε ήμουν 9 χρονών παιδί. Μα κάποιος θα αναρωτηθεί και θα πεί ,9 χρονών παιδάκι τι δουλειά είχε επάνω σε ένα αντιτορπιλικό; Θα σας εξηγήσω.
Ήμασταν ναυτική οικογένεια, ο πατέρας μου, εκτός από τα καΐκια τα οποία μας απαγόρευσαν οι Ιταλοί να τα ταξιδεύουμε , μας έδωσαν άδεια και βγάλαμε μερικές λάντσες, μαούνες και δουλεύαμε μέσα στο Λακκί στη Λέρο.
Το ‘Βασίλισσα Όλγα’ είχε ξανάρθει μια φορά στη Λέρο. Εγώ δεν πήγα επειδή ήμουν μικρός, αλλά μου τάξανε ότι όταν θα ξανάρθει θα με παίρνανε και μένα να το δω.
Το Βασίλισσα Όλγα ήρθε ξανά στο Λακκί , από ότι θυμάμαι 25 Σεπτέμβρη το βράδυ. Τα παιδιά τα μεγαλύτερα σηκωνόντουσαν να πάνε στη δουλειά από την νύχτα. Κατά τις 8 η ώρα ήρθε ένας να με πάρει μαζί με τον αδελφό μου γιατί ήρθε το βαπόρι. Με ντύνει η μάνα μου, έκοψε κάτι λουλουδάκια , κάτι βασιλικούς που είχαμε , μου έκανε ένα ματσάκι και μου είπε : Αυτά να τα βάλεις στη σημαία. Ανεβήκαμε στο καράβι ο Πλοίαρχος ο Μπλέσσας μου έδωσε ένα μήλο, του αδελφού μου του Μιχάλη κάτι μπισκότα . Οι άνθρωποι ότι είχανε μας δίνανε. Μας πήγαν να δούμε το πλοίο . Δεν πέρασε πολύ ώρα ξαφνικά ακούγεται ένα μπούμ και ήτανε τα αεροπλάνα, είχανε μπει από το Κατσούνι από επάνω , ερχότανε προς τα μέσα και άρχισαν να βομβαρδίζουν το αντιτορπιλικό. Πίδακες νερού γύρω από το πλοίο, χαλασμός. Δεν μπόρεσα να το συνειδητοποιήσω, ίσως γιατί τα είχα χάσει, ίσως γιατί είχα σαστίσει. Πέφτει η πρώτη βόμβα. Με την δεύτερη βόμβα που πέφτει από την πρύμνη προς την πλώρη , προς το μηχανοστάσιο , εκείνη την ώρα ήτανε ο Πλοίαρχος που έδινε τις διαταγές του….τώρα βλήμα ήτανε κανένα σίδερο ήτανε τον παίρνει από δω( το σβέρκο και το κεφάλι ) Εγώ νόμιζα ότι βλέπω ένα καρπούζι ανοιγμένο, έτσι φαντάστηκα το κεφάλι του Πλωτάρχη Μπλέσσα.
Όλοι συνειδητοποίησαν ότι τα πράγματα δεν είναι καλά…, το καράβι έγερνε πια. Ο αδελφός μου, μου λέει Δημητράκη να σε ρίξω στη θάλασσα να πας προς τα Κουλούκια, ήτανε το πιο κοντινό μέρος. Εκολύμβησα, η θάλασσα είχε πετρέλαιο, εκαιγόταν η θάλασσα. Με κάτι μικρά μακροβούτια τα ξεπέρασα , για μια στιγμή όμως αισθάνθηκα στο χέρι μου κάψιμο τρομερό, δεν ήμουνα καλά. Ειλικρινά σας λέω δεν ξέρω τι έγινε κατόπι. Στο νοσοκομείο που με πήρανε ,…. με είχε σώσει ένα Εγγλέζικο που τριγύριζε και μάζευε τους ναυαγούς,… με πήρε και μένα.
Αυτά έγιναν εκείνη την ημέρα. Από τη μια ήμασταν τυχεροί που πήγαμε να δούμε την Ελληνική σημαία για πρώτη φορά μέσα στη Λέρο. Να κυματίζει η σημαία μας ήτανε για μας ένα πανηγύρι , ήτανε μια Ανάσταση και από την άλλη χάθηκαν τόσοι άνθρωποι , χάθηκαν και δύο παιδιά
Κατά την έναρξη των επιχειρήσεων η Λέρος είχε πληθυσμό κάτι παραπάνω από 6000 Έλληνες κατοίκους. Στο νησί η συνολική δύναμη των Ιταλών, υπό την διοίκηση του Αντιναυάρχου Μασκέρπα , σύμφωνα με τα αρχεία της Ιστορίας του Ιταλικού Ναυτικού, ήταν 8000 άνδρες εκ των οποίων οι 6000 ανήκαν στο Ναυτικό. Υπήρχαν εγκατεστημένες 26 Πυροβολαρχίες διαφόρων διαμετρημάτων. Η δύναμη σε πλοία που βρέθηκαν στη Λέρο την 8 Σεπτεμβρίου ήταν 1 αντιτορπιλικό , 6 ΜΑS ,2 Τορπιλάκατοι ,16 βοηθητικά και 8 ατμόπλοια. Οι Άγγλοι είχαν αποβιβάσει δυνάμεις για την συμμετοχή τους στην άμυνα της Λέρου. Ο Τσώρτσιλ στην «Ιστορία του Β΄ παγκοσμίου πολέμου» γράφει: «Η φρουρά που είχαμε στη Λέρο περιορίσθη σε σχηματισμό μιας Ταξιαρχίας μόνο. Ήσαν εκεί 3 Βρετανικά Τάγματα που είχαν υποστεί τον αποκλεισμό στη Μάλτα και τον λιμό.
’Ήταν συνολικά 3000 άνδρες, 18 πυροβόλα και 515 τόνοι υλικό. Επικεφαλής ο Ταξίαρχος Tilney. Οι Άγγλοι δέχθηκαν τις διαμαρτυρίες και την απογοήτευση των κατοίκων για την απουσία συνοδείας Ελληνικών στρατευμάτων. Έχοντας ανάγκη την υποστήριξη του τοπικού πληθυσμού εισηγήθηκαν τη συμβολική συμμετοχή Ελλήνων. Έτσι στο Αγγλικό απόσπασμα LRDG συμμετείχε μυστικά και 6μελής ομάδα Ελλήνων Ιερολοχιτών υπό τον Υπολοχαγό Ζαχαράκη που έφθασαν κρυφά από την Χάιφα μέσω Κύπρου, παρά τις Ιταλικές αντιρρήσεις που δεν ήθελαν παρουσία και εμπλοκή των Ελλήνων. Η ομάδα που έγινε δεκτή με Ελληνικές σημαίες και ενθουσιασμό από τους κατοίκους, εγκαταστάθηκε αρχικά στην οικία Κανάρη στο Καμαράκι της Αγ. Μαρίνας και σύνδεσμός της ήταν ο Ροδίτης Ανθυπολοχαγός Στέφανος Καζούλης.
Οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν στα Δωδεκάνησα 357 Αεροσκάφη ενώ είχαν φτωχές Ναυτικές δυνάμεις. Στις χερσαίες δυνάμεις υπό τον Στρατηγό Φίντριχ Μίλερ είχαν ισχυρό συγκρότημα μάχης ενισχυμένο με καταδρομείς και αλεξιπτωτιστές.
Η βύθιση του Βασίλισσα Όλγα και του Βρετανικού Intrepid έγινε με το πρώτο κύμα 25 Γερμανικών βομβαρδιστικών ju88 τα οποία δεν έγιναν αντιληπτά και δεν δόθηκε συναγερμός. Πρώτα ακούσθηκε ο συναγερμός του Ελληνικού πλοίου που είχε βληθεί και μετά ακούσθηκε ο συναγερμός των Ιταλικών αντιαεροπορικών πυροβολαρχιών στο δεύτερο κύμα των ju88.
Μέχρι την 30 Σεπτεμβρίου έγιναν 190 αεροπορικές επιδρομές που εκτός από στρατιωτικούς στόχους έπληξαν και κατοικημένες περιοχές. Κτυπήθηκαν σπίτια και εκκλησίες ,ενώ βόμβες που έπεσαν στο νεκροταφείο του Μεροβιγλίου σκόρπισαν σε μεγάλη απόσταση μνήματα ,σταυρούς και μέλη από πτώματα.
Από τον Οκτώβριο οι βομβαρδισμοί γίνονται ισχυρότεροι. Συνολικά έγιναν 1332 Γερμανικές αεροπορικές επιδρομές. Ευτυχώς που οι κάτοικοι βρίσκουν καταφύγιο στις σπηλιές. Εκεί στριμωγμένοι, περνούσαν όλη την ημέρα τους ακούγοντας τα δαιμονισμένα σφυρίγματα των αεροπλάνων και τις εκρήξεις των βομβών πάνω από τα κεφάλια τους. Δεν έλειψε ούτε η περίπτωση γέννας στις σπηλιές. Τα ολιγοστά φαγώσιμα τα εξασφάλιζαν από ότι είχε απομείνει από τα οικογενειακά αποθέματα και από ότι αγόραζαν ή αντάλλασσαν από τους Ιταλούς και Άγγλους στρατιώτες. Τελικά η Λέρος έπεσε στα χέρια των Γερμανών στις 3 το μεσημέρι της 16ης Νοεμβρίου. Μετά από βομβαρδισμούς και μάχες τόσων ημερών οι απώλειες σε νεκρούς και τραυματίες, αλλά και σε πλοία και αεροσκάφη ήταν τεράστιες από όλες τις πλευρές. Επιπλέον σκοτώθηκαν 68 μέλη του πληρώματος Βασίλισσα Όλγα συν 2 παιδιά επισκέπτες του πλοίου και 20 πολίτες θύματα των βομβαρδισμών.
Να πως περιγράφει τα γεγονότα της περιόδου εκείνης ο αυτόπτης μάρτυς κ. Ευάγγελος Αναγνώστου
Θα πω μερικά πράγματα για την Μάχη της Λέρου αλλά θα αρχίσω μερικά χρόνια πριν .
Είμαι γεννηθείς το 1935 . Με την κήρυξη του Ελληνο-Ιταλικού πολέμου οι Ιταλοί αποφάσισαν να συλλάβουν όλους τους Έλληνες της Λέρου που ήταν Έλληνες υπήκοοι . Στη Λέρο ήταν περίπου 15 άτομα Λεριοί , υπήκοοι έλληνες οι οποίοι συλλαμβάνονται και την μεθεπομένη της 28ης Οκτωβρίου μεταφέρονται στη Ρόδο .Εκεί συγκεντρώνονται και άλλοι 125 , δηλαδή σύνολο περίπου 140 υπήκοοι Έλληνες Δωδεκανήσιοι και φυλακίζονται στη τάφρο της Ρόδου. Σε λίγο διάστημα αναλαμβάνει ένας νέος Ιταλός Διοικητής ο οποίος τους τοποθετεί πίσω από τον Δήμο, εκεί που ήτανε οι στάβλοι των αλόγων. Μετά την κατάρρευση του μετώπου αποφυλακίζονται όλοι αφού δεν υπήρχε λόγος να τους κρατούν … οι άνθρωποι αυτοί ήταν 15 φτωχοί βιοπαλαιστές. Να σας απαριθμήσω μερικούς από αυτούς οικογένεια Χατζηκωνσταντίνου ο οδοντίατρος, ο πατέρας μου , ο Λίβας με τον γιό του, οι τρείς Μαραβέληδες του Κωστή του Μαραβέλια η οικογένεια, πατέρας και τα δύο παιδιά και άλλοι. Στο διάστημα αυτό της σύλληψης του πατέρα μας και των άλλων Ελλήνων, αντέδρασαν οι οικογένειες όσο μπορούσαν. Η μακαρίτισσα η μάνα μου αντέδρασε ως εξής. Ο αδελφός μου ο μεγάλος πήγαινε στο Ιταλικό σχολείο και τον έβγαλε και δεν επέτρεψε αργότερα να πάμε και εμείς .Έρχονται οι καραμπινιέρηδες και απειλούν ότι θα μας κάνουν ,θα μας δείξουν κλπ.
…. Έρχομαι τώρα στην ημέρα του Αγίου Θεολόγου την 26 Σεπτεμβρίου 1943.Ήδη με έχουν προετοιμάσει για τον ερχομό του Βασίλισσα Όλγα ,να επισκεφθώ το καράβι , να δώσω μια ανθοδέσμη στον καπετάνιο Μπλέσσα και να απαγγείλω ένα ποίημα για την σημαία «….πάντα όταν σ΄ αντικρίζω με λαχτάρα σταματώ και περήφανα δακρύζω, ταπεινά σε χαιρετώ…
«Η ανθοδέσμη ήταν έτοιμη, συνεννοηθήκαμε με τον βαρκάρη τον Αποστόλη τον Μαυρουδή να με πάρει μαζί του στο καράβι. Την επόμενη μέρα όμως που ήταν Κυριακή του Αγίου Θεολόγου έκανε την πρώτη του λειτουργία στο Χριστό την εκκλησία Πλατάνου ας πούμε ,ένας ξεχωριστός φίλος ο Παπα-Σάββας ο Χατζηδάκης , πρώτη του λειτουργία, πρωτοχειροτονήθηκε. Δεν ξέρω τώρα θεού φώτιση ήταν, δεν με ξύπνησαν για το πλοίο. Εγώ ξύπνησα μετά. Έστειλε η μάνα μου εμένα και τον αδελφό μου να μαζέψουμε ελιές. Πήγαμε και μετά από μια περίπου ώρα ακούμε αυτό το τρομερό βόμβο των αεροπλάνων στούκας που άρχισαν να επιτίθενται , 25 στούκας άδειαζαν τις βόμβες τους επάνω στο Ελληνικό αντιτορπιλικό.……
Ο αδελφός μου λέει πέσε μπρούμυτα. Τρέχω μετά στο σπίτι, κλείνω την πόρτα αλλά το ωστικό κύμα από τις βόμβες την ξανανοίγει, και με ρίχνει κάτω. Αφού είδαμε ότι τελείωσε το κακό και άδειασαν τις βόμβες επάνω στο πλοίο , με τον αδελφό μου βγαίνουμε έξω και βλέπουμε ένα Λακκί βουτηγμένο σε ένα νέφος κατάμαυρο , βγαίνανε φλόγες ακόμη και από την επιφάνεια της θάλασσας.
Σε ορισμένα σημεία επειδή βγήκε πετρέλαιο από τα ντεπόζιτα του πλοίου πήρε φωτιά και το νερό της θάλασσας. Συγκεντρώνονται ορισμένοι από τους νεκρούς περίπου 10 με 15 άτομα από τα MAS τα Ιταλικά και τα σκάφη τα Εγγλέζικα και τους πήραν για να τους θάψουν το απόγευμα στο Ταξιάρχη στο Πλάτανο….
Τις ημέρες αυτές όλες 26 Σεπτεμβρίου μέχρι 10 με 12 Οκτωβρίου που είχαμε τους βομβαρδισμούς ο κόσμος αναγκάσθηκε να καταφύγει σε σπηλιές και στα καταφύγια που είχαν προβλέψει οι Ιταλοί , πάνω στο Πλάτανο ,πάνω από τον Καλικάρη είχε σπήλαια και πολύ ισχυρά καταφύγια. Πήγαμε και εμείς με την οικογένειά μου σε ένα καταφύγιο και μέναμε με την ελπίδα πάντα ότι η επόμενη ημέρα θα ήταν καλύτερη Ο βομβαρδισμός όμως συνεχιζόταν. Φθάσαμε σε ένα σημείο που αρχίσαμε να υποφέρουμε από την πείνα. Άνοιξαν μερικές αποθήκες Ιταλικές και Αγγλικές άρπαξε ο κόσμος ότι μπορούσε να πάρει , αλλά μετά από τόσες ημέρες βομβαρδισμό αυτά τελείωσαν. Κάποια μέρα σηκώνεται η θεία μου, που είχε άλεσμα σε μύλο στον Παραπονιάρη. Ήθελε να πάρει το άλεσμα από τον ανεμόμυλο και από εκεί να πάει σε ένα εξοχικό σπίτι που είχε αφήσει όπως – όπως με ζώα , κότες , κουνέλια και ήθελε να πάρει κάτι φαγώσιμο για τα παιδιά της και για όλους μας.
Ήμασταν στο ίδιο καταφύγιο. Ανεβαίνοντας προς το σπίτι της βρίσκεται σε ένα σημείο που είχε ναρκοθετηθεί. Αφού περνούν τον κατήφορο προς το σπίτι πέφτουν πάνω στο ναρκοπέδιο , πατάει πρώτα μέσα το παιδί της ένα 18χρονο παλικαράκι, πατάει την νάρκη και το πετάει επάνω και σχεδόν αμέσως σκοτώθηκε. Τρέχει η μάνα να βοηθήσει το παιδί της ,πατάει μια νάρκη και σκοτώνεται και η μάνα του…………….
Η Λέρος έμεινε υπό Γερμανική κατοχή μέχρι την 8 Μαΐου 1945 οπότε τα Δωδεκάνησα παρεδόθησαν στους Άγγλους και στο Έλληνα Διοικητή του Ιερού Λόχου Συνταγματάρχη Τσιγάντε.
Ο τότε Λοχαγός Ιερολοχίτης Ι. Μανέτας και μετέπειτα Αρχηγός Στρατού γράφει στα απομνημονεύματά του . Αυτό ήταν το ξέσπασμα της ψυχής των Λερίων και όλων των Δωδεκανησίων όταν έφθασε επιτέλους η ποθητή ώρα της ελευθερίας Κατόπιν η Λέρος ακολούθησε την ιστορική πορεία της υπόλοιπης Δωδεκανήσου μέχρι την ενσωμάτωση της 7 Μαρτίου 1948.
*(Ευχαριστώ την πρόεδρο του συλλόγου κ. Φυλτζανίδη για την διάθεση του DVD της εκδήλωσης και ζητώ συγνώμη από τους ομιλητές για τυχόν λάθη στην απομαγνητοφώνηση των αφηγήσεων , λόγω κακού ήχου)
Πηγή: Εφημερίδα Ροδιακή
