Λέρος: Η μέρα που το Γιλβραρτάρ του Αιγαίου έγινε η κόλαση επί της γης στην τελευταία νίκη των Ναζί

Πέρασε στην ιστορία ως μία από τις μεγαλύτερες μάχες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που έγινε σε ελληνικό νησί το οποίο όπως και όλα τα Δωδεκάνησα από το 1912 ανήκαν στην Ιταλία.

Στις 18 Σεπτεμβρίου 1943, δηλαδή, δύο εβδομάδες μετά την αλλαγή στρατοπέδου των Ιταλών και την εγκατάλειψη του Άξονα, περίπου 4.000 Βρετανοί έφτασαν στη Λέρο για να ενισχύσουν τους 6.000 Ιταλούς. Οι άλλοτε εχθροί είναι πλέον σύμμαχοι κατά του κοινού εχθρού που δεν είναι άλλος από τη ναζιστική Γερμανία.

Διαβάστε επίσης:

Λέρος: Ο πρώην υποψήφιος Δήμαρχος Γιώργος Παυλής στο νησί – “Φουντώνουν” τα σενάρια επιστροφής

06.10.2025

1.4k

Λέρος: Ο Αγιασμός στη Νοσηλευτική Σχολή (ΣΑΕΚ)

06.10.2025

559

Το Γιβραλτάρ του Αιγαίου

Η Λέρος δεν είχε πάρει άδικα τον χαρακτηρισμό το Γιλβραρτάρ του Αιγαίου.  Η τοποθεσία της ήταν τόσο σημαντική που μπορούσε να λειτουργήσει ως ναυτική και στρατιωτική βάση ελέγχου, επιχειρήσεων και ανεφοδιασμού, ολόκληρου του Αιγαίου, όπως ακριβώς το Γιβραλτάρ στην είσοδο της Μεσογείου. Η Λέρος διέθετε έναν από τους μεγαλύτερους και ασφαλέστερους φυσικούς κόλπους της Ανατολικής Μεσογείου, τον κόλπο του Λακκίου. Λόγω του φυσικού του βάθους και της μορφολογίας του, μπορούσε να φιλοξενήσει μεγάλο αριθμό πλοίων, πολεμικών στόλων και υποβρυχίων. Ηταν το δεύτερο μεγαλύτερο λιμάνι μετά από αυτό της Σούδας στην Κρήτη. Οι μάχες κράτησαν για 50 ημέρες και θεωρούνται οι πιο σκληρές μετά τη Μάχη της Κρήτης.

Τα μυστικά των Ιταλών που γνώριζαν οι Γερμανοί

Όταν τα Δωδεκάνησα πέρασαν υπό ιταλική κατοχή (1912–1943), οι Ιταλοί αναγνώρισαν αμέσως τη στρατηγική σημασία της Λέρου και ανέπτυξαν εκεί μια από τις ισχυρότερες ναυτικές βάσεις της Μεσογείου. Έκτισαν λιμενικές εγκαταστάσεις, οχυρώσεις, πυροβολεία, υπόγεια καταφύγια, αντιαεροπορικά και παράκτια πυροβολεία μέχρι και το πρωτοποριακό αερόφωνο καθιστώντας τη Λέρο φρούριο πρώτης γραμμής. Αυτή η οχύρωση ήταν η αιτία που οι Σύμμαχοι την αποκαλούσαν «Γιβραλτάρ». Οι στρατηγοί της εποχής παραδέχονταν πως όποιος ελέγχει τη Λέρο, ελέγχει το πέρασμα προς την Ανατολική Μεσόγειο. Έτσι μόλις η Ιταλία άλλαξε στρατόπεδο, η Βρετανία έσπευσε να την βοηθήσει, όμως, η Γερμανία γνώριζε πολύ καλά τα πλάνα των Συμμάχων και είχε τα δικά της σχέδια…

Δύναμη 10.000 ανδρών

Μετά την άφιξη των Βρετανών η συνολική δύναμη των συμμάχων στο νησί ήταν 10.000 στρατιώτες και καλά οχυρωμένες εγκαταστάσεις που όμως οι Γερμανοί είχαν αποφασίσει να διασπάσουν και να διαλύσουν με κάθε κόστος. Στις γερμανικές επιχειρήσεις συμμετείχαν περισσότεροι από 2.500 άνδρες ενώ το σύνολο της αεροπορικής δύναμης της Γερμανίας στη Μεσόγειο είχε συγκεντρωθεί «πάνω» από τη Λέρο. Καθημερινά γίνονταν επιχειρήσεις από το γερμανοκρατούμενο αεροδρόμιο του Τατοΐου. Οι επιθέσεις καθέτου εφορμήσεως των Ju-88 και Stuka δεν ήταν δυνατόν να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά.

Εφιάλτης για τους Έλληνες

Όσο για τους δύσμοιρους κατοίκους του νησιού; Για 50 ημέρες, από τις 26 Σεπτεμβρίου που ξεκίνησαν οι εχθροπραξίες, μέχρι 16 Νοεμβρίου που οι Ιταλοί και οι Βρετανοί παραδόθηκαν άνευ όρων, έζησαν τον απόλυτο εφιάλτη. Από τους 7.800 κατοίκους του νησιού πάνω από 300 έχασαν τη ζωή τους από τους βομβαρδισμούς. Το 70% των σπιτιών του νησιού ισοπεδώθηκαν, ενώ χιλιάδες αναγκάστηκαν να βρουν καταφύγιο σε σπηλιές και αυτοσχέδια καταφύγια.

Ο προάγγελος της καταιγίδας

Η πρώτη πράξη του δράματος γράφτηκε στις 26 Σεπτεμβρίου με τη βύθιση του Ελληνικού αντιτορπιλικού Βασίλισσα Όλγα, ενώ στις  6 Οκτωβρίου 1943 οι βομβαρδισμοί γενικεύτηκαν σε όλο το νησί. Σμήνη γερμανικών βομβαρδιστικών Ju-88 και Stuka εμφανίστηκαν πάνω από το νησί, σφυροκοπώντας αποθήκες, παράκτιες πυροβολαρχίες, οχυρά αλλά και πολεμικά πλοία των Συμμάχων που ήταν αγκυροβολημένα στο Λακκί. Δυστυχώς, τα πρώτα θύματα ήταν άμαχοι, γυναίκες και παιδιά που βρίσκονταν ανυπεράσπιστοι στα σπίτια τους. Οι Βρετανοί και Ιταλοί άνοιξαν αντιαεροπορικά πυρ, ενώ τα περιπολικά πλοία προσπάθησαν να απωθήσουν μικρές γερμανικές ναυτικές μονάδες που επιχειρούσαν απόβαση, αλλά παράλληλα δέχονταν επίθεση από τα γερμανικά αεροσκάφη.

«Ο ουρανός μαύρισε»

«Ο ουρανός μαύρισε. Ο ήχος των αεροπλάνων έσκιζε τα αυτιά μας και οι βόμβες έπεφταν παντού. Τρέχαμε στα υπόγεια και στα σπήλαια για να σωθούμε. Δεν ξέραμε αν θα ξημερώσουμε ζωντανοί», είπε η Αναστασία Κ., 17 ετών τότε, από τον Πλάτανο Λέρου.

Η απώλεια του αντιτορπιλικού «Βασίλισσα Όλγα»

Το αντιτορπιλικό «Βασίλισσα Όλγα» που ανήκε στο Πολεμικό Ναυτικό της Ελλάδας και είχε προσχωρήσει στη δύναμη των Συμμάχων ήταν η πρώτη μεγάλη απώλεια. Δεν «χάθηκε» στη Μάλτα (αν και έδρασε πολλές φορές εκεί) όπως διέδωσαν αρχικά οι Γερμανοί αλλά στη Λέρο. Ο Τύπος στην Αθήνα στις 9 Οκτωβρίου 1943 έγραψε σε… μονόστηλα πως βυθίστηκε το «Βασίλισσα Όλγα» στη Μάλτα. Η απώλεια ήταν τεράστια για το Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό. Το ελληνικό αντιτορπιλικό «Βασίλισσα Όλγα» πρωτοστάτησε στην απόβαση στη Σικελία και σε άλλες μάχες κατά των Ιταλών και για πρώτη φορά βρίσκονταν μαζί με τους Ιταλούς. Είχε σταλθεί στην ιταλοκρατούμενη Λέρο για να ενισχύσει τη συμμαχική δύναμη. Έφτασε στη Λέρο στις 17 Σεπτεμβρίου 1943 μαζί με το βρετανικό αντιτορπιλικό HMS Intrepid. Λέγεται πως νωρίτερα αμφότερα είχαν επιτεθεί σε γερμανική νηοπομπή, κοντά στην Αστυπάλαια, με αποτέλεσμα τη βύθιση των φορτηγών πλοίων Paula και Ρluto και αυτό ήταν κάτι που δεν ξέχασαν οι Γερμανοί.

Χάθηκαν 72 ναύτες και ο κυβερνήτης

Στις 26 Σεπτεμβρίου 1943, ενώ το «Βασίλισσα Όλγα» βρισκόταν αγκυροβολημένο στον όρμο του Λακκίου, δέχθηκε αιφνιδιαστική επίθεση από γερμανικά καταδυτικά βομβαρδιστικά Junkers Ju 88. Το πλοίο επλήγη καίρια από βόμβες, ανετράπη και βυθίστηκε μέσα σε λίγα λεπτά. Η καταστροφή ήταν μεγάλη. Από το πλήρωμα των περίπου 180 ανδρών, 72 σκοτώθηκαν, ανάμεσά τους και ο κυβερνήτης, πλωτάρχης Μπλέσσας. Οι υπόλοιποι διασώθηκαν από κατοίκους και βρετανικές δυνάμεις.

Το αντιτορπιλικό «Βασίλισσα Όλγα» έγινε σύμβολο αυτοθυσίας και ανδρείας του Πολεμικού Ναυτικού. Η συμμετοχή του σε κρίσιμες επιχειρήσεις και ο ηρωικός του επίλογος στη Λέρο το καθιστούν ένα από τα πιο ένδοξα πλοία της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Σήμερα, το όνομά του τιμάται σε ναυτικές βάσεις, και τμήματά του έχουν ανελκυστεί ως μνημείο πεσόντων.

Πάνω από 1.000 επιθέσεις

Οι βομβαρδισμοί των Γερμανών συνεχίζονταν καθημερινά. Μέχρι τις αρχές Νοεμβρίου, πάνω από 1.000 επιθέσεις έπληξαν το νησί, προκαλώντας ανυπολόγιστες καταστροφές και απομονώνοντας εντελώς τη φρουρά από τον ανεφοδιασμό. Παράλληλα είχαν εξουθενώσει τον πληθυσμό και δεν υπήρχε καν χρόνος για ενέργειες ανασυγκρότησης.

Επιχείρηση «Τυφώνας»

Τις πρώτες πρωινές ώρες της 12ης Νοεμβρίου 1943, η μεγάλη επίθεση των Γερμανών ξεκινά σε πλήρη κλίμακα. Περισσότεροι από 2.000 Γερμανοί εκτελούν την επιχείρηση «Τυφώνας» και πέφτουν με αλεξίπτωτα στο εσωτερικό του νησιού, ενώ αποβατικά σκάφη μεταφέρουν στρατεύματα σε διάφορους όρμους.

Σώμα με σώμα σε Αλάντα και Μπλέφουτι

Η πρώτη μεγάλη σύγκρουση σημειώνεται στον κόλπο της Αλάντας και στο Μπλέφουτι. Βρετανοί κομάντος και Ιταλοί στρατιώτες αμύνονται πεισματικά πίσω από χαρακώματα, τσιμεντένιες θέσεις και αυτοσχέδιες οχυρώσεις αλλά οι Γερμανοί κάνουν επιθέσεις κατά κύματα και με μεγάλη ορμή.

«Οι αλεξιπτωτιστές έπεφταν παντού γύρω μας. Τους βλέπαμε να κατεβαίνουν και πυροβολούσαμε όσο προλαβαίναμε. Ήταν σαν να έβρεχε ανθρώπους» είπε ο Λοχίας John Miller, από την 4η Ταξιαρχία των κομάντος του Βρετανικού στρατού.

Οι μάχες είναι λυσσαλέες. Κάθε λόφος γίνεται πεδίο μάχης σώμα με σώμα. Οι Γερμανοί καταλαμβάνουν ορισμένες στρατηγικές θέσεις, αλλά δέχονται άμεσα αντεπιθέσεις. Σε πολλές περιπτώσεις, τα οχυρά αλλάζουν χέρια τρεις και τέσσερις φορές μέσα σε μία ημέρα.

Πέριξ του νησιού σημειώνονται σοβαρά επεισόδια. Η Luftwaffe στην προσπάθεια της να διατηρήσει τον αποκλεισμό του νησιού βύθισε 5 βρετανικά και 2 ιταλικά πλοία. Οι Γερμανοί έχασαν τουλάχιστον 8 αποβατικά και 3 περιπολικά σκάφη από παράκτια πυρά.

Κόλαση επί γης

Οι μέρες που ακολουθούν είναι από τις πιο σκοτεινές της ιστορίας του νησιού. Οι βομβαρδισμοί δεν σταματούν ούτε τη νύχτα, οι πυρκαγιές μαίνονται ανεξέλεγκτες και τα αποθέματα τροφών και πυρομαχικών εξαντλούνται. Στον λόφο Μπελβεντέρε σημειώνεται μία από τις αγριότερες συγκρούσεις. Ολόκληρες μονάδες εξοντώνονται σε μάχες σώμα με σώμα. Οταν τελειώνουν τα πυρομαχικά χρησιμοποιούνται λόγχες ακόμα και πέτρες.

«Το νησί καιγόταν παντού. Οι εκρήξεις ήταν τόσο δυνατές που τα σπίτια μας τρίζανε σαν να γινόταν σεισμός. Πολλοί έμειναν χωρίς στέγη, άλλοι χάθηκαν για πάντα στα χαλάσματα», θυμάται ο Νικόλαος Μ., κάτοικος του Λακκίου.

Παρά την απελπιστική κατάσταση, οι Συμμαχικές δυνάμεις συνεχίζουν να πολεμούν. Ο Βρετανός διοικητής της 234ης Ταξιαρχίας Frank Tilney εκδίδει την περίφημη διαταγή:

«Κανείς δεν υποχωρεί. Η Λέρος πρέπει να κρατήσει».

Το τέλος και η πτώση

Με επικεφαλής τον «Χασάπη της Κρήτης», αντιστράτηγο Μίλερ στις 06:20 το πρωί της 16ης Νοεμβρίου άρχισε η απόβαση των Γερμανών από ανατολικά και δυτικά της Λέρου κόβοντας το νησί στα δύο. Τρεις ομάδες αποβιβάστηκαν στην όρμο Κρυφού, στον όρμο Βαγιά και κάτω από το Απιτίκι , ενώ από τα δυτικά, γύρω στις 14.30 το μεσημέρι έπεσαν οι πρώτοι αλεξιπτωτιστές. Οι αμυντικές γραμμές υποχωρούν, τα τελευταία αντιαεροπορικά σιωπούν και πολλές μονάδες μένουν χωρίς πυρομαχικά.

Η παράδοση

Το απόγευμα της ίδιας ημέρας (16:30), ο Ταξίαρχος Frank Tilney διατάζει την παράδοση για να αποφευχθεί περαιτέρω αιματοχυσία. Περικυκλωμένος στο αρχηγείο του, στο Μεροβίγλι, δηλώνει στον επικεφαλής Γερμανό αξιωματικό:

«Εγώ είμαι ο Διοικητής του Νησιού και προκειμένου να αποφευχθεί περισσότερη αιματοχυσία, παραδίδω το νησί. Να πείτε στο στρατηγό σας ότι χρειάζομαι τα απαραίτητα μέσα για να πω στους ανώτερους αξιωματικούς μου ότι η μάχη έληξε ώστε να σταματήσουν να πολεμούν και να οδηγήσουν τους άνδρες στην αιχμαλωσία».

Η Λέρος έχει πλέον πέσει.

«Κανείς δεν παραδόθηκε εύκολα»
«Ο αγώνας στη Λέρο ήταν από τους πιο επίμονους που δώσαμε ποτέ. Οι αντίπαλοι πολέμησαν με πείσμα και τιμή. Κανείς δεν παραδόθηκε εύκολα» δήλωσε αργότερα ο Γερμανός αντισυνταγματάρχης Wilhelm Schmalz, διοικητής της επιχείρησης.

2.500 νεκροί, 8.500 αιχμάλωτοι

Οι απώλειες είναι βαριές: Περίπου 1.100 νεκροί Ιταλοί και Βρετανοί (ανάμεσα τους Νεοζηλανδοί και Ινδοί) και περίπου 1.000 νεκροί Γερμανοί. Οι απώλειες στους αμάχους υπολογίζονται περίπου 300 συν οι 72 νεκροί στο Βασίλισσα Όλγα. Περίπου 3.200 Βρετανοί και 5.300 Ιταλοί αιχμαλωτίζονται μεταξύ αυτών και ο Ιταλός Ναύαρχος Μασάρπα.

Στο στρατιωτικό νεκροταφείο των Βρετανών και ανδρών της Κοινοπολιτείας στη Λέρο, υπάρχουν 183 νεκροί, κυρίως από τις μάχες του Νοέμβρη 1943. Αλλοι 135 αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και οπλίτες των Buffs (Σύνταγμα Ανατολικού Κεντ) έχασαν τη ζωή τους όταν τορπιλίστηκε το Eclipse του Βασιλικού Ναυτικού κατά τη διαδρομή από τη Σάμο προς τη Λέρο.

Ενημέρωση μέσω Βερολίνου και μένος κατά Ιταλών

Είναι εντυπωσιακό πως ο Τύπος στην Αθήνα ενημερώνεται από τα πολεμικά ανακοινωθέντα που φτάνουν μέσω Βερολίνου και κάνουν αναφορές στους «ήρωες» Γερμανούς που δεν «λύγισαν» και πολέμησαν για να «καθαρίσουν» το Αιγαίο από τους Αγγλοσάξωνες και τους «παραπλανημένους» συμμάχους τους. Διαβάζοντας κανείς τον Τύπο της εποχής παρατηρεί εύκολα το μένος των Γερμανών για τους Ιταλούς επειδή προφανώς εγκατέλειψαν τη συμμαχία τους και τάχθηκαν με το πλευρό των Συμμάχων. Αυτή έμελλε να ήταν και η τελευταία μεγάλη νίκη των Γερμανών στο Αιγαίο, διότι μετά την κατάρρευση του μετώπου στη Σοβιετική Ένωση άρχισε το ντόμινο της υποχώρησης και διάλυσης.

Μέχρι 8 Μαΐου 1945

Η κατοχή διήρκεσε μέχρι την Τρίτη 8 Μάη 1945, ημέρα που το Βερολίνο έπεφτε στα χέρια του Κόκκινου Στρατού. Εκείνη την ημέρα ο Γερμανός διοικητής των στρατιωτικών δυνάμεων Δωδεκανήσου, Οτο Βάγκνερ, υπέγραψε στη Σύμη, την παράδοση των γερμανικών στρατευμάτων της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και παρέδωσε στον Αγγλο στρατηγό Φ. Μόφφατ τα Δωδεκάνησα.

Στο στρατιωτικό νεκροταφείο των Βρετανών και ανδρών της Κοινοπολιτείας στη Λέρο, υπάρχουν 183 νεκροί, κυρίως από τις μάχες του Νοέμβρη 1943. Αλλοι 135 αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και οπλίτες των Buffs (Σύνταγμα Ανατολικού Κεντ) έχασαν τη ζωή τους όταν τορπιλίστηκε το Eclipse του Βασιλικού Ναυτικού κατά τη διαδρομή από τη Σάμο προς τη Λέρο.

Η Λέρος είχε μετατραπεί σε ερείπια, ωστόσο, η μάχη της Λέρου υπήρξε μια από τις πιο αιματηρές και δραματικές σελίδες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στο Αιγαίο. Παρότι κατέληξε σε ήττα για τους Συμμάχους, ανέδειξε την αξιοθαύμαστη συνεργασία Βρετανών και Ιταλών πρώην εχθρών, την αντοχή των κατοίκων και τη στρατηγική σημασία των νησιών του Αιγαίου. Τα κατεστραμμένα οχυρά και τα πολεμικά απομεινάρια που σώζονται μέχρι σήμερα αποτελούν σιωπηλούς μάρτυρες μιας εποχής όπου το ηρωικό αυτό νησί έγινε το επίκεντρο μιας σύγκρουσης που ξεπέρασε τα όριά του.

Πηγές:

• British National Archives, War Diaries, 1943
• Italian Naval Archives – Rapporto sulla Difesa del Dodecaneso (1945)
• Hellenic Naval Historical Service – Η Μάχη της Λέρου (1943)
• imerodromos.gr
• Προφορικές μαρτυρίες κατοίκων Λέρου, Συλλογή Ιστορικού Αρχείου Δωδεκανήσου