Αφιέρωμα στο Τοπικό Αρχείο Λέρου των Γενικών Αρχείων του Κράτους (ΓΑΚ)

Ανατρέχοντας στα παλαιά αρχεία που υπάρχουν στα συμβολαιογραφεία και σε στοιχεία που βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές, μπορεί κανείς να κάνει μνημόσυνο στους πρωτεργάτες της εδραίωσης του σύγχρονου Ελληνικού πολιτισμού. Μαθαίνει πράγματα που έχουν ξεχαστεί. Συντηρεί τον πλούτο της φαντασίας των απλών ανθρώπων, που η κατοχή και γενικώς η ξενοκρατία στέρησε ή είχε καταπνίξει γιά εκατοντάδες χρόνια.

Επειδή πολλοί συμπατριώτες και φίλοι της Λέρου γνωρίζουν ελάχιστα πράγματα σχετικά με τη λειτουργία του Τοπικού Αρχείου Λέρου των Γενικών Αρχείων του Κράτους, σε αυτό το άρθρο, θα κάνουμε μια σύντομη παρουσίασή τους.

Διαβάστε επίσης:

Εκπαιδευτική καινοτομία στη Λέρο: Το Μπελλένειο Γυμνάσιο σε διαδικτυακή διακρατική συνάντηση με την Ιαπωνία

28.11.2025

1.4k

Λέρος: “Οργασμός” έργων και δράσεων από την Επιτροπή Πολιτισμού και Ενημέρωσης

28.11.2025

961

Το Τοπικό Αρχείο Λέρου στεγάζεται στο ισόγειο ιστορικού διώροφου νεοκλασικού κτιρίου στον Πλάτανο Λέρου.

Το κτίριο κτίστηκε το 1899 από τον ευεργέτη του νησιού Νικόλαο Τσιγαδά – Πασά για να στεγάσει την Δημογεροντία. Στην πρόσοψη του και πάνω από την εξωτερική πόρτα υπάρχει μαρμάρινη πλάκα με την επιγραφή: ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤΙΑ ΛΕΡΟΥ 1899 ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΔΑΠΑΝΑΙΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΣΙΓΑΔΑ ΒΕΗ.

– Ίδρυση και Λειτουργία

Η Ιταλική κατοχή της Λέρου 1912-1943 εμπόδισε την ανάπτυξη οργανωμένης πρωτοβουλίας για την συγκέντρωση ιστορικού αρχειακού υλικού που ήταν διάσπαρτο. Αυτό παρέμενε συγκεντρωμένο στα προσωπικά αρχεία επιφανών Λεριών τόσον του νησιού όσον και της διασποράς .

Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τα ονόματα του αρχιτέκτονα και πληρεξουσίου των Νοτίων Σποράδων στην Υψηλή Πύλη Ιωάννη Γεδεών ,του διάσημου μεσαιωνολόγου , υπομνηματογράφου , διευθυντή της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Κωνσταντινουπόλεως και αργότερα ακαδημαϊκού Μανουήλ Γεδεών , του ελληνοδιδάσκαλου Αδαμαντίου Χαραμή στην Ρωσία , του εθνικού ευεργέτη Παρίση Μπελένη , του συνεργάτη του Ελευθερίου Βενιζέλου ,γραμματέα του Ελληνικού Προξενείου στο Μάντσεστερ και αργότερα διευθυντή της Πατριαρχικής βιβλιοθήκης στην Αλεξάνδρεια Θεοδώρου Μοσχονά , του μέλους της ελληνικής κυβέρνησης Γεωργίου Ρούσσου και του εφοπλιστή και συνεργάτη του Ελευθερίου Βενιζέλου Πάρη Ρούσσου.

Μοναδική εξαίρεση αποτέλεσε η βιβλιοθήκη της Παναγιάς του Κάστρου στην οποία σώζονται μέχρι σήμερα σπάνιες εκδόσεις του 16ου και 17ου αιώνα .Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά την διάρκεια των γερμανικών βομβαρδισμών αυτά έμειναν κρυμμένα σε ένα πηγάδι του κάστρου Μετά την απελευθέρωση τα Γενικά Αρχεία του Κράτους με το 8219/ 25-6-1952 έγγραφο τους ζητούν από τον καθηγητή του Γυμνασίου Ανδρέα Σεραφετινίδη να αποστείλει κατάλογο χειρογράφων και εγγράφων που φυλάσσονταν στην τότε βιβλιοθήκη της Λεριακής Εστίας που το 1955 μετεξελίχθηκε σε Δημοτική Βιβλιοθήκη Λέρου .

Η Λεριακή Εστία δια του προέδρου της Πάρη Ρούσσου ,δημάρχου Λέρου ,απέστειλε κατάλογο των χειρογράφων και των εκδόσεων που περιγράφονται αναλυτικά και στο βιβλίο « Σπάνιαι εκδόσεις και χειρόγραφα της βιβλιοθήκης Λέρου »που εκδόθηκε το 1954 από τον Α Σεραφετινίδη. Με την 66/9-7-1987 απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου που κοινοποιήθηκε με το ΦΕΚ 773/31-10 -1986 θα ιδρυθεί το Δημοτικό Πνευματικό Κέντρο Λέρου . Μεταξύ των άλλων τμημάτων του ΠΚ θα ιδρυθεί και Ιστορικό Αρχείο που θα στεγαστεί μαζί με το μουσείο στον Πύργο του Μπελένη.

Τελικά με το Π.Δ 170/91 ( ΦΕΚ 68 / τΑ/13-591) θα ιδρυθεί το Τοπικό Ιστορικό Αρχείο Λέρου που εποπτεύεται από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Το Τοπικό Ιστορικό Αρχείο θα στεγαστεί σε νεοκλασικό κτίριο .στον Πλάτανο και πρώτος του Προϊστάμενος θα είναι ο αείμνηστος Μανόλης Ήσυχος.

Βασικός αρχειακός πυρήνας του θα είναι το αρχειακό υλικό του Ιστορικού Αρχείου του Πνευματικού Κέντρου και το Αρχείο του Δήμου Λέρου . Στο τελευταίο μεταξύ των άλλων περιλαμβάνονται και 380 αρχιτεκτονικά σχέδια της πόλης του Λακκιού που σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε από τους Ιταλούς την περίοδο 1930-1940. Με την ΙΣΤ/234/14-4-1992 απόφαση ( ΦΕΚ 272/17-4-1992 ) καθορίζεται η λειτουργία του ως αυτοτελές γραφείο με τον τίτλο ΓΑΚ- Τοπικό Αρχείο Λέρου .Μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Προϊστάμενου του Μανόλη Ήσυχου (1949-2001) , έργο ζωής του οποίου αποτελεί η συγκρότηση του Τοπικού Αρχείου , τον Ιανουάριο του 2001, το Τοπικό Αρχείο θα παραμείνει κλειστό μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2002 . Από τότε λειτουργεί κανονικά με νέο προϊστάμενο, τον κ. Κωστα Ασλανίδη.

Οι δραστηριότητες του Τοπικού Αρχείου Λέρου είναι μεταξύ άλλων:

• συνέδρια
• εκθέσεις τεκμηρίων
• εκπαιδευτικές δραστηριότητες
• προγράμματα
• ποικίλες εκδηλώσεις

Τα αρχεία και οι συλλογές που υπάρχουν στο Τοπικού Αρχείου Λέρου περιλαμβάνουν:

• διοικητικά αρχεία
• εκπαιδευτικά αρχεία
• δικαστικά αρχεία
• συμβολαιογραφικά αρχεία
• αρχεία οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης
• αρχεία οργανισμών και επιχειρήσεων κοινής ωφελείας
• εκκλησιαστικά αρχεία
• ιδιωτικά αρχεία και συλλογές
• συλλογές εφημερίδων και περιοδικών

Τα εργαλεία έρευνας στα Γ.Α.Κ. – Τοπικού Αρχείου Λέρου βρίσκονται στη διάθεση των ερευνητών και είναι τα εξής:

• Συνοπτικά Αριθμητικά Ευρετήρια για τα ταξινομημένα Αρχεία
• Αναλυτικά ευρετήρια των συλλογών Εφημερίδων και περιοδικών
• Κατάλογος-ευρετήριο Περιεχομένων των ΓΑΚ-Τοπικού Αρχείου Λέρου

Εκδόσεις:

«Ο Επίσκοπος Ιερεμίας και η επανάσταση του 1821» Θεόδωρος Θεοδώρου 1989

Δημοσιεύσεις:

Από τον τέως προϊστάμενο του Αρχείου Μανόλη Ήσυχο

– «Η Μάχη της Λέρου» Λεριακά Νέα αφ199 Μάρτιος 1993

– «Από την Ιταλική Αποικιοκρατία στο Διεθνές Στυλ του Λακκιού της Λέρου» αφ 218 Οκτώβριος 1994

– «Λέριοι ναυτικοί και εφοπλιστές» Λεριακά Νέα αφ 234 Φεβρουάριος 1996

– «Δωδεκάνησα η μεταβατική περίοδος , Η Βρετανική διοίκηση» εφ. Καθημερινή 30-11-1997

– «Η Λέρος πριν από την ενσωμάτωση . Ιστορικές πληροφορίες από το Ιστορικό Αρχείο του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών « Λεριακά Νέα αφ 264 Αύγουστος 1998

– « Η λειτουργία των σχολείων κατά τους χρόνους της δουλείας » Λεριακά Νέα αφ 270 Φεβρουάριος 1999

– «Η Ιταλική Κατοχή και η αξιοποίηση της Λέρου κατά το 1912» Λεριακά Νέα αφ 280 Δεκέμβριος 1999

Από τον προϊστάμενο του Αρχείου Κωστόπουλο Δημήτριο στα «Λεριακά Νέα»

– «Ημερολόγιο Νομαρχίας Αρχιπελάγους, έτος Εγείρας 1304 αφ 314 – Νοέμβριος 2002

– « Η ατμοπλοϊκή σύνδεση της Λέρου – Η επιστολή Τσαλίκη για το πατριωτικό Ατμόπλοιο «Ελένη» 1906 αφ 315 – Δεκέμβριος 2002

– «Μηνιαία Επιθεώρησις Λέρου» 1963 αφ 316 – Ιανουάριος 2003

– Η εφημερίδα «Δωδεκανησιακή» 1933 αφ 317 – Φεβρουάριος 2003

– « Λόγος Πανηγυρικός στις εξετάσεις των σχολείων της νήσου Λέρου εν έτει 1901» αφ 319 – Απρίλιος 2003

– « Αλίντια 1907» αφ 321-322 Ιούνιος – Ιούλιος 2003

στην εφημερίδα «Καθημερινή» 21-1-2003 « Οι Ιταλοί στα Δωδεκάνησα»

στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» 22-3-2003 « Πίρι Ρείς ο χαρτογράφος του Ισλάμ»

Υπηρεσίες προς το κοινό:

Τα γραφεία των Αρχείων είναι ανοικτά για το κοινό από Δευτέρα έως Παρασκευή 8:30–14:30.

Αναγνωστήριο

Το Αναγνωστήριο λειτουργεί εργάσιμες ημέρες και ώρες, είναι δε στη διάθεση τόσο των ερευνητών όσο και των υπολοίπων πολιτών που πιθανόν χρειάζονται στοιχεία από τα αρχεία του από τις 8.30 π.μ. έως 13.30 μ.μ.

Κανονισμός λειτουργίας (Έγγραφο με αρ. πρωτ. Σχ. 340/59413/1.8.1997 της Κ.Υ. των Γενικών Αρχείων του Κράτους)

1. Η πρόσβαση στα αρχεία που φυλάσσονται στα ΓΑΚ είναι ελεύθερη, σύμφωνα με τους όρους και περιορισμούς που αναφέρονται στο ν. 1946/1991.

2. Ο ερευνητής με την είσοδό του στο Αναγνωστήριο υπογράφει στο Βιβλίο παρουσιών του Αναγνωστηρίου.

3. Η μελέτη του αρχειακού υλικού γίνεται μετά από ιδιόχειρη συμπλήρωση ΑΙΤΗΣΗΣ που παραχωρείται από τα ΓΑΚ. Ο ερευνητής θα συμπληρώνει εκτός από την αίτηση και ένα τριπλότυπο για κάθε φάκελο, κυτίο ή χειρόγραφο ή κώδικα κλπ., με την περιγραφή του αιτούμενου υλικού(1). Οι αιτήσεις των ερευνητών πρέπει να είναι σαφείς και να αναφέρουν το συγκεκριμένο υλικό που επιθυμούν να μελετήσουν.

4. Η αίτηση εγκρίνεται από τον προϊστάμενο του Αναγνωστηρίου ή παραπέμπεται στο διευθυντή για έγκριση.

5. Αίτηση του ερευνητή για χορήγηση υλικού απορρίπτεται από τον προϊστάμενο του Αναγνωστηρίου στις περιπτώσεις που ο αιτών έχει προκαλέσει στο παρελθόν ζημία σε αρχειακό υλικό ή το υλικό που ζητείται είναι πολύ φθαρμένο και έχει αποφασισθεί από την υπηρεσία να μην παραχωρείται μέχρι την αποκατάστασή του.

6. Η διεύθυνση των ΓΑΚ έχει το δικαίωμα σε εξαιρετικές, κατά την κρίση της, περιπτώσεις να διαβιβάσει την αίτηση στην Εφορεία των ΓΑΚ.

7. Οι αρμόδιοι προϊστάμενοι των ΓΑΚ και η Εφορεία των ΓΑΚ μπορούν να ζητήσουν από τους ερευνητές επιπρόσθετες συστάσεις.

8. Η μελέτη του αρχειακού υλικού γίνεται αποκλειστικά στο Αναγνωστήριο των ΓΑΚ, το οποίο λειτουργεί τις ημέρες και ώρες που αναφέρονται σε σχετική ανακοίνωση.

9. Ο ερευνητής έχει τη δυνατότητα να ενημερώνεται τηλεφωνικώς αν είναι διαθέσιμο το αιτούμενο υλικό. Τα ΓΑΚ θα καταβάλουν προσπάθεια για τη διάθεσή του την επόμενη ημέρα από την αίτηση, εφόσον ο όγκος του είναι μικρός (π.χ. ένας φάκελος) και δεν προηγείται η προετοιμασία άλλων φακέλων. Εάν το υλικό των φακέλων αποτελείται από λυτά έγγραφα που δεν είναι αριθμημένα και σφραγισμένα, τα ΓΑΚ θα παραδίδουν το φάκελο για μελέτη αφού προετοιμαστεί μετά από εύλογο χρονικό διάστημα, ανάλογα με την ποσότητα των εγγράφων.

10. Για τον εντοπισμό του υλικού και την ακριβή σύνταξη των αιτήσεων τίθενται στη διάθεση των ερευνητών οι κατάλογοι και τα ευρετήρια των ΓΑΚ.

11. Η παράδοση του προς μελέτη υλικού γίνεται από τον αρμόδιο υπάλληλο, απαγορευομένης της εισόδου των ερευνητών στους χώρους φύλαξης του υλικού. Οι αναγνώστες πριν από την αναχώρησή τους θα παραδίδουν το υλικό, μαζί με το δεύτερο αντίγραφο του τριπλοτύπου, στον αρμόδιο υπάλληλο για να ξεχρεωθούν.

12. Οι ερευνητές οφείλουν να συμμορφώνονται στις υποδείξεις του προσωπικού των ΓΑΚ σχετικά με το χειρισμό του αρχειακού υλικού. Οι ερευνητές κατά την είσοδο και παραμονή τους στο Αναγνωστήριο οφείλουν να τοποθετούν τους χαρτοφύλακές τους στην ορισμένη θέση.

13. Επειδή το παραδιδόμενο για μελέτη υλικό είναι μοναδικό και ευαίσθητο, οι αναγνώστες οφείλουν να το χειρίζονται με προσοχή και να αποφεύγεται η διατάραξη της τάξης των εγγράφων στις περιπτώσεις λυτών.

14. Οι αρμόδιες υπηρεσίες των ΓΑΚ στις περιπτώσεις ευαίσθητου υλικού ή για λόγους ασφαλείας μπορούν να χορηγούν για μελέτη μικροφίλμ ή φωτοαντίγραφα ή φωτογραφίες αντί των πρωτοτύπων. Οι υπηρεσίες των ΓΑΚ είναι αρμόδιες να αποφασίσουν την αντικατάσταση των πρωτότυπων τεκμηρίων για μελέτη με αναπαραγωγές, στις περιπτώσεις που η συχνότητα της μελέτης ή χρήση των πρωτοτύπων απειλούν την καλή κατάστασή τους.

15. Χορηγούνται φωτοαντίγραφα μετά από αίτηση και έγκριση, μόνο για αρχειακό υλικό του οποίου επιτρέπεται η φωτοαντιγραφή κατά την απόλυτη κρίση της υπηρεσίας και την καταβολή του σχετικού αντιτίμου. Η φωτοαντιγραφή γίνεται από το προσωπικό των ΓΑΚ.

Μετά από συνεννόηση με τον προϊστάμενο του Αναγνωστηρίου, επιτρέπεται η φωτογράφηση ορισμένων εγγράφων των οποίων δεν είναι δυνατή φωτοαντιγραφή για πρόληψη φθοράς.

Το κόστος βαρύνει τον ερευνητή. Η μαζική αναπαραγωγή ολόκληρων σειρών ή αρχειακών σωμάτων, συλλογών, σειρών επιτρέπεται μετά από έγκριση της Εφορείας των ΓΑΚ.

(1) Το ένα αντίγραφο με τη σχετική ένδειξη παραλαμβάνεται από τον ταξινόμο και τοποθετείται στο αρχειοστάσιο στη θέση του υλικού που αφαιρέθηκε, το δεύτερο αντίγραφο παραδίδεται στον ερευνητή και επιστρέφεται μαζί με το υλικό μετά το πέρας της μελέτης. Το πρώτο και το δεύτερο αντίγραφο μετά την επανατοποθέτηση του υλικού στη θέση του ταξινομούνται σε ειδικό φάκελο. Το τρίτο αντίγραφο παραμένει στο στέλεχος.

Βιβλιοθήκη: Η Βιβλιοθήκη δεν είναι δανειστική. Το κοινό έχει πρόσβαση στη Βιβλιοθήκη κατά τις ώρες λειτουργίας της υπηρεσίας

Επισκέψεις σχολείων: Οι επισκέψεις σχολείων και τα εκπαιδευτικά προγράμματα πραγματοποιούνται μετά από συνεννόηση με το προσωπικό του Αρχείου

Επικοινωνία: Διεύθυνση Πλάτανος Λέρου, 85400 Λέρος, τηλέφωνο 22470–28129, φαξ 22470-28330 e-mail mail@gak-lerou.dod.sch.gr