Μαύρη Πέμπτη: Το πρώτο μεγάλο παγκόσμιο σοκ στην ιστορία των χρηματιστηρίων

Στο κέντρο της Φιλαδέλφειας, οι πόρτες της τράπεζας Jay Cooke & Co. κλείνουν αιφνιδίως στις 12:15 το μεσημέρι. Ένα από τα πιο ισχυρά τραπεζικά σπίτια της Αμερικής καταρρέει, ανήμπορο να καλύψει τα χρέη του.

Η είδηση διατρέχει τους δρόμους με ηλεκτρισμένη ταχύτητα. Ένας εφημεριδοπώλης στο Πίτσμπουργκ συλλαμβάνεται επειδή φωνάζει δυνατά την είδηση. Κανείς δεν θέλει να το πιστέψει.

Η δυσπιστία μετατρέπεται σε πανικό. Οι καταθέτες τρέχουν να αποσύρουν τα χρήματά τους, οι ουρές στις τράπεζες μακραίνουν, η εμπιστοσύνη – το οξυγόνο του χρηματοπιστωτικού συστήματος – έχει εξαφανιστεί.

Διαβάστε επίσης:

Παραδίδεται στο Πολεμικό Ναυτικό η πρώτη φρεγάτα FDI «Κίμων»

18.12.2025

265

Πώς να εξασφαλίσετε σύνταξη 418 ευρώ μέσω του ΟΠΕΚΑ χωρίς ένσημα

18.12.2025

216

Το ημερολόγιο γράφει Πέμπτη 18 Σεπτεμβρίου 1873. Θα μείνει στην ιστορία η πρώτη Μαύρη Πέμπτη στην ιστορία των χρηματιστηρίων.

Το όνειρο των σιδηροδρόμων

Στην καρδιά της κρίσης βρίσκεται η μανία των σιδηροδρόμων. Ο Τζέι Κουκ, ο άνθρωπος που χρηματοδότησε τον Εμφύλιο με την πώληση ομολόγων, έχει επενδύσει τα πάντα στο μεγάλο στοίχημα της εποχής: την κατασκευή της Northern Pacific Railway, της δεύτερης υπερσιδηροδρομικής γραμμής που θα ενώσει τον Ατλαντικό με τον Ειρηνικό.

Η υπόσχεση είναι απλή και μεθυστική: πίσω από κάθε μίλι γραμμής θα ακολουθήσουν πόλεις, εμπόριο, ανάπτυξη. Όμως τα έξοδα ξεπερνούν κάθε προσδοκία και οι επενδυτές αρχίζουν να διστάζουν. Όταν οι πωλήσεις ομολόγων παγώνουν, η αυτοκρατορία Κουκ γκρεμίζεται σαν χάρτινος πύργος.

Το σοκ της Wall Street

Μέσα σε λίγες ώρες, η κατάρρευση μετατρέπεται σε γενικευμένο τρόμο. Στη Νέα Υόρκη, η Χρηματιστηριακή Αγορά αναστέλλει τη λειτουργία της για δέκα ημέρες, η πρώτη φορά στην ιστορία της.

Μέχρι το τέλος της ημέρας, 37 τράπεζες και δύο μεγάλα χρηματιστηριακά γραφεία στη Wall Street έχουν χρεοκοπήσει.

Ολόκληρη η χώρα παραλύει: εργοστάσια σταματούν, οι κατασκευές παγώνουν, 18.000 επιχειρήσεις θα χαθούν μέχρι το 1875. Μέσα σε λίγα χρόνια, πάνω από 10.000 εταιρείες έχουν εξαφανιστεί.

Η Αμερική βυθίζεται σε μια κρίση που θα ονομαστεί «Μεγάλη Ύφεση» – μέχρι που το 1929 δώσει νέο, πιο τρομακτικό περιεχόμενο στον όρο.

Το κοινωνικό τίμημα

Η ανεργία εκτινάσσεται. Στη Νέα Υόρκη ένας στους τέσσερις εργάτες μένει χωρίς δουλειά. Στους δρόμους ξεσπούν συγκρούσεις, όπως στο Tompkins Square Park το 1874, όπου η αστυνομία επιτίθεται με βία σε διαδηλωτές άνεργους εργάτες.

Το αδιέξοδο φουντώνει. Το 1877, οι μειώσεις μισθών στις σιδηροδρομικές εταιρείες θα πυροδοτήσουν τη Μεγάλη Απεργία των Σιδηροδρόμων, μια εξέγερση που εξαπλώνεται από τη Δυτική Βιρτζίνια έως το Σικάγο και το Σαν Φρανσίσκο, βυθίζοντας τη χώρα στη μεγαλύτερη εργατική κρίση του αιώνα.

Η Ευρώπη στο ντόμινο

Την ίδια στιγμή, η καταιγίδα σαρώνει την Ευρώπη. Στη Βιέννη, λίγους μήνες νωρίτερα, η κερδοσκοπία είχε ήδη φουσκώσει μια γιγαντιαία φούσκα.

Στις 9 Μαΐου 1873, το Χρηματιστήριο της Βιέννης καταρρέει. Χιλιάδες μικροεπενδυτές χάνουν τα πάντα. Ο πανικός εξαπλώνεται στο Βερολίνο, όπου το σιδηροδρομικό βασίλειο του Μπέτχελ Στράουςμπεργκ καταρρέει.

Στη Γερμανία, η «ιδρυτική ευφορία» (Gründerjahre) που ακολούθησε την ενοποίηση και τις πολεμικές αποζημιώσεις από τη Γαλλία, μετατρέπεται σε «συντριβή των ιδρυτών» (Gründerkrach). Η αισιοδοξία των νέων επιχειρήσεων, οι μετοχές που πουλιούνται σαν ζεστά ψωμάκια, όλα γίνονται σκόνη.

Η Βρετανία και ο κόσμος

Στο Λονδίνο, η κρίση έχει διαφορετική γεύση: δεν υπάρχει θεαματικό κραχ, αλλά μια παρατεταμένη στασιμότητα που θα διαρκέσει σχεδόν δύο δεκαετίες. Η πτώση των τιμών, η ανεργία στις βαριές βιομηχανίες – άνθρακας, χάλυβας, ναυπηγεία – αφήνουν πίσω μια χώρα σε ύφεση χωρίς πτώση παραγωγής, αλλά με κοινωνική ασφυξία.

Στην Ινδία, η πτώση της τιμής του ασημιού ρίχνει την αξία της ρουπίας, διαλύοντας την οικονομική ισορροπία. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, η κρίση ανοίγει διάπλατα την πόρτα στην ξένη επιτήρηση των δημόσιων οικονομικών.

Στη Νότια Αφρική, στο Ακρωτήριο, οι χρεοκοπίες και η ανεργία θα παγώσουν κάθε δημόσιο έργο, μέχρι να έρθει η ανακάλυψη χρυσού το 1886.

Ασήμι, χρυσός και η «εγκληματική» πράξη

Πίσω από το ντόμινο κρύβεται και ένα θεμελιώδες ζήτημα: το νόμισμα. Στη Γερμανία, ο Μπίσμαρκ εγκαταλείπει το ασήμι και καθιερώνει το χρυσό μάρκο.

Στις ΗΠΑ, το Coinage Act του 1873 σταματά την κοπή ασημένιων νομισμάτων, μεταφέροντας ουσιαστικά τη χώρα στον κανόνα του χρυσού.

Οι δυτικοί μεταλλωρύχοι μιλούν για το «Έγκλημα του ’73» (Crime of ’73), καθώς η απόφαση μειώνει την προσφορά χρήματος, ανεβάζει τα επιτόκια και γονατίζει τους αγρότες και τους χρεωμένους. Το χρήμα σκληραίνει, αλλά οι άνθρωποι βυθίζονται στη φτώχεια.

Η κληρονομιά της κρίσης

Μέχρι την άνοιξη του 1879, η ύφεση στις Ηνωμένες Πολιτείες υποχωρεί. Όμως η κοινωνία έχει αλλάξει. Το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα χάνει τον έλεγχο της Βουλής, η Ανασυγκρότηση στον Νότο τελειώνει πρόωρα, και η χώρα μπαίνει σε μια νέα πολιτική εποχή.

Στην Ευρώπη, η κρίση φέρνει προστατευτισμό: ο Μπίσμαρκ εγκαταλείπει τον φιλελευθερισμό και στρέφεται σε δασμούς, κρατικό παρεμβατισμό και κοινωνική ασφάλιση.

Η Γαλλία και η Βρετανία μπαίνουν σε μακρά στασιμότητα, η Γερμανία σε πορεία εκβιομηχάνισης με κρατική καθοδήγηση.

Η «Μαύρη Πέμπτη» του 1873 δεν είναι απλώς ένα επεισόδιο χρηματοπιστωτικής αναταραχής. Είναι το πρώτο μεγάλο παγκόσμιο μάθημα ότι η υπερβολή μπορεί να γεννήσει καταστροφή, ότι οι φούσκες σπάνε πάντα με οδυνηρό τρόπο.

Και είναι μια υπενθύμιση που στοιχειώνει την ιστορία κάθε φορά που η αισιοδοξία ξεπερνά τα όρια της λογικής.