Γράφει ο Γιώργος Λιάλιος – Εφημερίδα Καθημερινή
Στο Λακκί της Λέρου, από το 1930 έως το 1936, εκεί όπου υπήρχε ένα μικρό ψαροχώρι, έχτισαν οι Ιταλοί μια νέα πόλη, το Porto Lago: ένα ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο που διασώζεται μέχρι σήμερα (φωτ: Αγγελής Τσότρας, www.agelistsotras.com).
Στο Αιγαίο υπάρχει ένα μέρος που όμοιό του δύσκολα θα συναντήσεις. Ενα μικρό παραθαλάσσιο χωριό που μοιάζει με πίνακα του Ντε Κίρικο ή σκηνικό ταινίας του Φελίνι. Αγνωστο και ταυτόχρονα οικείο, παλιό και ταυτόχρονα σύγχρονο. Το Λακκί της Λέρου είναι απρόσμενο: μια ολόκληρη, σχεδόν ανέπαφη, ιταλική πόλη του ’30, «φυτεμένη» σε ένα αιγαιοπελαγίτικο νησί. Ενας αρχιτεκτονικός θησαυρός που διασώθηκε μέχρι σήμερα μάλλον από τύχη.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Το 1912, τα Δωδεκάνησα περνούν στον έλεγχο των Ιταλών που επιλέγουν τη Λέρο για τη δημιουργία της αεροναυτικής τους βάσης. Ο κόλπος του Λακκιού, το δεύτερο μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της Μεσογείου μετά τη Μάλτα, είναι ιδανικός. Το 1923, στην περιοχή Λέπιδα δημιουργείται η βάση G. Rossetti με υπόστεγα για τα υδροπλάνα, στρατιωτικές εγκαταστάσεις και κάποιες κατοικίες. «Ομως οι διαρκώς αυξανόμενες ανάγκες για χώρους κατοικίας των αξιωματικών και των οικογενειών τους οδήγησαν την ιταλική διοίκηση στην ίδρυση της νέας πόλης, του Porto Lago, στην απέναντι ακτή», αναφέρει ο καθηγητής Αρχιτεκτονικής Βασίλης Κολώνας στο βιβλίο του «Ιταλική Αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα 1912-1943».
Στο Λακκί, λοιπόν, από το 1930 έως το 1936, εκεί όπου υπήρχε ένα μικρό ψαροχώρι, χτίστηκε από την αρχή μια νέα πόλη, το Porto Lago. Μια πόλη που είχε τα πάντα: από δημόσια κτίρια μέχρι κατοικίες για τους αξιωματικούς και τους στρατιώτες. Το αποτέλεσμα ήταν ένα ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο χτισμένο με βάση τις αρχές του ρασιοναλισμού. «Η εκκλησία, το θέατρο, το σχολείο, το νοσοκομείο, ο στρατώνας του πυροβολικού, το ξενοδοχείο και πάνω από όλα η κυκλική αγορά με τον πύργο του ρολογιού αποτελούν ένα μοναδικής συνοχής αρχιτεκτονικό σύνολο, που θα μπορούσε επάξια να ενταχθεί σε μια διεθνή έκθεση της αρχιτεκτονικής του ’30», αναφέρει ο κ. Κολώνας.
Στην κυριότητα του δήμου
Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου και την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα, οι Ιταλοί κάτοικοι του Λακκιού αποχωρούν. Τμήμα των εγκαταστάσεων στο Λακκί και στην περιοχή Λέπιδα χρησιμοποιήθηκε για να στεγάσει το Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου, φιλοξενώντας ουσιαστικά μέχρι πριν από λίγα χρόνια -σε απάνθρωπες συνθήκες- τους ψυχικά ασθενείς. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, στο Λακκί και στο Παρθένι δημιουργήθηκε στρατόπεδο πολιτικών κρατουμένων. Οι κατοικίες των Ιταλών αξιωματικών πέρασαν στα χέρια των κατοίκων του νησιού, ενώ ορισμένα από τα πιο εμβληματικά κτίρια του οικισμού, όπως το ξενοδοχείο (που λειτούργησε μέχρι τη δεκαετία του ’70) και το κινηματοθέατρο, βρίσκονται πλέον στην κυριότητα του Δήμου Λέρου.
Ομως αυτός ο μοναδικός οικισμός έχει αφεθεί στην τύχη του. «Η έλλειψη προσοχής για τη διατήρηση του αστικού συμπλέγματος στο Λακκί σίγουρα οφείλεται σε χρόνια έλλειψη πόρων, ωστόσο απηχεί και την απουσία μιας κουλτούρας αξιολόγησης, εκτίμησης και προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς», παρατηρεί η αρχιτέκτων Donatella Manzella στη μελέτη της «Saluti da Leros. Portolago: una citta razionalista nell’ Egeo». «Αλλά ακόμα και σε όσα κτίρια έχουν αποκατασταθεί, οι επεμβάσεις συχνά δεν είναι κατάλληλες. Παρατηρούμε δομικές αλλοιώσεις, μεταβολές στα υλικά, στα χρώματα».
Τρία διατηρητέα
Σε θεσμικό επίπεδο έχουν γίνει ελάχιστα. Οπως εξηγεί στην «Κ» η επικεφαλής της πολεοδομίας του νησιού, Κέλλυ Κουρεπίνη, ο οικισμός κηρύχθηκε παραδοσιακός (μαζί με δεκάδες άλλους) με διάταγμα του 1978, που έθετε κάποιους πολύ στοιχειώδεις περιορισμούς στη νέα δόμηση. Ωστόσο ο οικισμός δεν είναι οριοθετημένος, ούτε έχει σύγχρονο ρυμοτομικό σχέδιο. Οσον αφορά τα κτίρια, διατηρητέα έχουν κηρυχθεί… μόνο τρία: το κινηματοθέατρο με το ξενοδοχείο και το συγκρότημα της αγοράς (1995 και 1997, από το υπουργείο Πολιτισμού). Τα υπόλοιπα έχουν αφεθεί στην τύχη τους.
Τι θα μπορούσε να γίνει; «Το Λακκί είναι ένα μήνυμα από το παρελθόν», λέει στην «Κ» ο κ. Κολώνας. «Στη Ρόδο και την Κω υπάρχουν μόνο μεμονωμένα κτίρια της περιόδου, ενώ στη Λέρο έχουμε ένα σύνολο, με όλη την γκάμα των δημοσίων και ιδιωτικών κτιρίων. Το Λακκί δύσκολα συγκρίνεται με κάτι, ιδίως μετά τις καταστροφές που πρόσφατα υπέστησαν ανάλογοι οικισμοί των Ιταλών στη Λιβύη. Κατά τη γνώμη μου, θα έπρεπε να γίνει σημείο συνάντησης της αρχιτεκτονικής του μοντέρνου. Θα μπορούσε ίσως να το “υιοθετήσει” κάποια σχολή ή όλες οι αρχιτεκτονικές σχολές μαζί να οργανώνουν κάθε χρόνο μια συνάντηση στο Λακκί. Θα πρέπει όμως να κινητοποιηθεί και η τοπική κοινωνία, που δείχνει να μην έχει συνειδητοποιήσει τι κόσμημα έχει στα χέρια της. Και βέβαια η Πολιτεία να ολοκληρώσει τη θεσμική του προστασία».
«Στην Ιταλία υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον για τα Δωδεκάνησα», λέει στην «Κ» η κ. Νίνα Αβραμίδου, καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας. «Ανησυχώ που δεν βλέπω ανάλογο ενδιαφέρον από ελληνικής πλευράς. Για παράδειγμα, στη Ρόδο έχουν καταστραφεί από κακές επεμβάσεις σημαντικά κτίρια, όπως το ενυδρείο. Το Λακκί αναφέρεται σε όλα τα βιβλία Αρχιτεκτονικής ως μοναδικό παράδειγμα της εποχής. Απορώ γιατί δεν έχει ληφθεί η μέριμνα που του αξίζει».
ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΣΧΟΛΙΑ
Κινητοποιήσεις υπέρ της Παλαιστίνης στα Δωδεκάνησα
Λέρος: Παραδοσιακό Πανηγύρι στον Δρυμώνα στις 16 Αυγούστου
Λέρος: Παροχή συνδρομής σε 27χρονο τραυματία στο Παντέλι από το Λιμενικό
Τρεις διακομιδές ασθενών από Λέρο και Λειψούς
Κινητοποιήσεις υπέρ της Παλαιστίνης στα Δωδεκάνησα