Ήταν ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα πολέμου και αμέσως μετά την εξόντωση των Ιταλών στην Κεφαλονιά από τους Γερμανούς, το δεύτερο κατά σειρά σημασίας και μεγέθους. Αναφερόμαστε στις εκτελέσεις Ιταλών στο νησί της Κω, μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας.
Πρέπει να πούμε ότι το 1943 ήταν η χρονιά που μετά τη συνθηκολόγηση των Ιταλών, οι Γερμανοί έκαναν τις τελευταίες τους νίκες στον πόλεμο εναντίον των συμμάχων, στους οποίους είχαν προσχωρήσει και αρκετοί Ιταλοί. Το Αιγαίο ήταν το πεδίο που εξελίχτηκε η νικηφόρα γερμανική επίθεση και η κατάληψη νησιών όπως η Κως, η Λέρος, η Σάμος, κλπ ήταν τα αποτελέσματα της ναζιστικής νίκης.
Από εκεί και μετά η πλάστιγγα άρχισε να γέρνει προς την άλλη πλευρά. Για να γίνει ευρέως γνωστή και αυτή η πλευρά της ιστορίας, αναδημοσιεύουμε σχετικό αφιέρωμα του ert.gr.
Για το θέμα αυτό μας μίλησε ο Ιωάννης Δ. Τρικοίλης Καθηγητής Φυσικής Αγωγής, ενώ ευχαριστούμε και το Δήμο της Κω που μας εξυπηρέτησε στην έρευνα αυτή.
-Ποια ήταν η συμπεριφορά των Ιταλών προς τους κατοίκους της Κω και της Δωδεκανήσου γενικότερα;
-Η συμπεριφορά των Ιταλών προς το ελληνικό πληθυσμό είναι γεγονός ότι υπήρξε σαφώς καλύτερη από αυτή των Τούρκων αφού αναφερόμαστε σε ευρωπαϊκό προηγμένο λαό και βεβαίως χριστιανικό λαό, που αυτόματα δημιουργεί θετικά αντανακλαστικά και υψηλές προσδοκίες στους κατοίκους των νησιών της Δωδεκανήσου. Είναι αληθές ότι από το 1912 και μέχρι την έλευση του πρώτου κυβερνήτη Mario Lago το 1923 υπήρξε στρατιωτική κατοχή κατά την οποία τα νησιά δεν ένιωσαν καταπίεση από ενέργειες επιβολής ή αυταρχικές συμπεριφορές από τους στρατιωτικούς Ιταλούς διοικητές.
Ο Mario Lago ως πρώτος κυβερνήτης 1923- 1936 όντας γερουσιαστής και μορφωμένος προσπάθησε με αρκετά έξυπνο τρόπο (διαμέσου μεγάλων έργων υποδομών, νέων τεχνικών και τεχνολογιών στις κατασκευές και στις καλλιέργειες) να δημιουργήσει ένα αίσθημα στους κατοίκους ότι θα αλλάξει η οικονομική κατάσταση τους προσφέροντας τους τη δυνατότητα να αποκτήσουν εάν θέλουν την ιταλική υπηκοότητα και να έχουν πρόσβαση σε διάφορες θέσεις στο Δημόσιο και παράλληλα τη δυνατότητα σπουδών σε ορισμένα Ιταλικά πανεπιστήμια Ρώμης, Πίζας. Μάλιστα μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1933 η ιταλική διοίκηση προέβη σε δημιουργία της καινούργιας πόλης της Κω με μοντέρνες υποδομές και κτίρια που θα στεγάζονταν όλες οι κρατικές υπηρεσίες.
Παράλληλα έδωσε δάνεια χαμηλότοκα και σε ορισμένες περιπτώσεις άτοκα για κατασκευή κατοικιών, γεγονός που είχε θετική απήχηση στην πλειονότητα των φτωχών κατοίκων (περίπτωση λαϊκών κατοικιών). Στον τομέα της παιδείας ένα μέρος των χρημάτων για τη λειτουργία των σχολειών είχε προέλευση από τα ιταλικά ταμεία που βεβαίως είχαν πόρους από το ιταλικό κράτος, αλλά και από μια σχετικά ήπια φορολογία των νησιωτών.
Το 1936 στη θέση του μετριοπαθούς Mario Lago έρχεται ο τετράρχης του φασισμού Cesare Maria De Vecchi, άνθρωπος αυταρχικός, σκληρός και σε πολλές περιπτώσεις βάναυσος απέναντι στους νησιώτες που τόλμησαν να oρθρώσουν το ανάστημά τους όταν αυτός επιχείρησε να επιβάλλει ολοκληρωτικά την ιταλική γλώσσα στα σχολεία και να ελέγξει πλήρως την λειτουργία της εκκλησίας. Πολλές υπήρξαν οι αντιδράσεις των νησιωτών, ιδιαίτερα των Καλύμνιων διανοούμενων, αλλά και του απλού λαού όταν δημιουργήθηκε το εκκλησιαστικό ζήτημα.
Είναι γνωστός ο «πετροπόλεμος» του γυναικείου πληθυσμού της Καλύμνου εναντίων των Ιταλών κατακτητών που ήθελαν να δημιουργήσουν μια νέα κατάσταση στα θρησκευτικά πράγματα (που δεν άρμοζε στις θρησκευτικές παραδόσεις του νησιού των σφουγγαράδων).
-Υπήρχε στο νησί αντιστασιακή δραστηριότητα και αν ναι ποια;
-Στο νησί της Κω δεν μπορούμε να πούμε ότι υπήρξε οργανωμένη αντιστασιακή δράση όμως δεν ήταν λίγες οι φορές που οι κάτοικοι εξέφραζαν σχεδόν φανερά την αντίθεση τους με ορισμένες πρακτικές της ιταλικής διοίκησης κυρίως σε ζητήματα θρησκείας και εκπαίδευσης.
Ζήτημα θρησκείας: η προσπάθεια των Ιταλών να αποκόψουν την εκκλησία της Δωδεκανήσου από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως.
Ζήτημα εκπαίδευσης: η επιβολή της ιταλικής γλώσσας ως κύριας γλώσσας στα σχολεία και η σχεδόν κατάργηση της ελληνικής στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση.
-Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας και μέχρι τις παρεμβάσεις των Γερμανών, ποια ήταν η στάση των Ιταλών στο νησί;
Από την 8η Σεπτεμβρίου 1943 ημέρα κατά την οποία ο Βασιλείας Vittorio Emmanouele ο Γ’ και ο στρατάρχης Pietro Badoglio κατέληξαν σε μυστική συνθηκολόγηση με τους συμμάχους δεν υπάρχουν μαρτυρίες ή γεγονότα που να μας βεβαιώνουν ότι υπήρξε κάποια αλλαγή στη στάση της ιταλικής διοίκησης έναντι των κατοίκων της Κω βεβαίως υπήρξε ένα κλίμα έντασης και αβεβαιότητας αφού ο φόβος για αντίδραση των Γερμανών ήταν διάχυτος στις τάξεις της ιταλικής φρουράς του νησιού.
Σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις έχουμε μαρτυρίες κατοίκων της Κω που είχαν κάποια σχέση με Ιταλούς υπαλλήλους αλλά και χαμηλόβαθμους Ιταλούς αξιωματικούς ότι ο φόβος αντιποίνων από πλευρά των εξαγριωμένων Γερμανών έκαναν τους Ιταλούς να αποκτήσουν ένα ηπιότερο προσωπείο απέναντι στους κατοίκους.
Οι Γερμανοί αμέσως μετά την συνθηκολόγηση των Ιταλών έθεσαν σε εφαρμογή την επιχείρηση για τον αφοπλισμό της ιταλικής φρουράς στα Δωδεκάνησα μάλιστα σε αυτήν την επιχείρηση έδωσαν ειρωνικά την κωδική ονομασία «ΑΞΩΝ». Στη Ρόδο με αστραπιαία κίνηση ο έμπειρος υποστράτηγος Ulrich Kleemann με τη μεραρχία εφόδου «ΡΟΔΟΣ» κατάφερε μέσα σε λίγες ώρες να αιχμαλωτίσει αμαχητί τον κύριο όγκο της μεραρχίας «REGINA» που έδρευε στη Ρόδο, ένα σύνολο ανδρών όλων των κλάδων που αριθμούσε γύρω στις 40.000. Ο επόμενος στόχος ήταν η Κως και η Λέρος.
Η Κως έπρεπε να καταληφθεί πρώτη γιατί διέθετε αεροδρόμιο και οι υπερασπιστές της Ιταλοί ήταν γύρω στις 4.000 και οι Βρετανοί 1.600, αριθμός που σίγουρα ήταν μικρότερος από αυτόν της Ναυτικής βάσης της Λέρου. Οι Γερμανοί άρχισαν να βομβαρδίζουν από την επομένη της συνθηκολόγησης των Ιταλών όλους τους στρατιωτικούς στόχους της Κω, παράλληλα δε με προκηρύξεις ενημέρωναν τους Ιταλούς ότι σε περίπτωση συνεργασίας αυτοί θα θεωρηθούν σύντροφοι και σύμμαχοι, σε περίπτωση που παραδοθούν θα θεωρηθούν αιχμάλωτοι πολέμου και η μεταχείριση τους θα είναι η προβλεπόμενη από τις προβλεπόμενες συνθήκες.
Σε περίπτωση ένοπλης αντίστασης αυτόματα θα καταδικαστούν για έσχατη προδοσία με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Η συντριπτική πλειοψηφία των Ιταλών αξιωματικών πλην ελαχίστων πεπεισμένοι ότι η παρουσία των Βρετανών από τη μια αλλά και η πτώση της γερμανικής στρατιωτικής ισχύος από την άλλη καθιστούσε δύσκολο το εγχείρημα των Γερμανών να καταλάβουν τα νησιά. Eτσι λοιπόν αγνόησαν τα τελεσίγραφα των Γερμανών και ετοιμάσθηκαν για μια θανάσιμη μέχρις εσχάτων μάχη.
Οι Ιταλοί παραμονή της γερμανικής επίθεσης (που έλαβε την ονομασία ICEBERG – πολική άρκτος) διέθεταν στην Κω γύρω στις 4000 άνδρες υπό την διοίκηση του συνταγματάρχη Felice Leggio. Στην Κω η βρετανική δύναμη αριθμούσε γύρω στους 1600 άνδρες και μια υπολογίσιμη δύναμη αεροσκαφών με έδρα το αεροδρόμιο της Αντιμάχειας, αλλά σε συνθήκες ανάγκης και στους αεροδιαδρόμους στην περιοχή Τιγκάκι και στη περιοχή Λάμπη πλησίον της πόλης της Κω.
-Πως ξεκίνησαν τα γεγονότα;
-Στις 3 Οκτωβρίου 1943 οι Γερμανοί με απόλυτο αιφνιδιασμό έκαναν απόβαση ταυτόχρονα σε τρία σημεία της Κω. Ο κύριος όγκος των Γερμανών αποβιβάστηκε στην βόρια παραλιακή περιοχή ανάμεσα Μαρμάρι και Τιγκάκι, υπό την διοίκηση του ταγματάρχη Silvester von Saldern. Ένα άλλο τμήμα αποβιβάστηκε στη νότια περιοχή του νησιού στην περιοχή Αγιος Ζαχαρίας υπό τις διαταγές του λοχαγού Philip Aschof.
Το τρίτο τμήμα αποτελούσε ένας λόχος αμφίβιων καταδρομέων της μεραρχίας Brandenburg και αποβιβάστηκε στην νότια πλευρά της Κω κοντά στη Κέφαλο μαζί με ένα λόχο αλεξιπτωτιστών της ίδιας μεραρχίας που έπεσε μεταξύ Κεφάλου και αεροδρομίου της Αντιμάχειας.
Αυτοί οι δύο λόχοι υπό την διοίκηση του λοχαγού Αρμιν Κουλμαν και του υπολοχαγού Οsatz είχαν ως κύριο στόχο την κατάληψη του αεροδρομίου. Οι Γερμανοί έχοντας κυριαρχήσει αεροπορικά στις προηγούμενες μέρες της απόβασης με αστραπιαίες κινήσεις κατάφεραν να καταλάβουν ολόκληρο το νησί της Κω μέσα σε μια ημέρα, αιχμαλωτίζοντας 3145 Ιταλούς και 1388 Βρετανούς.
Ο Γερμανός διοικητής όλων των δυνάμεων της απόβασης αντιστράτηγος Φρίντριχ Μύλλερ όρισε έκτακτο στρατοδικείο μεταξύ 5-6 Οκτωβρίου στο ιταλικό στρατόπεδο της περιοχής Λινοποτίου. Εκεί δικαστής υπήρξε ο σκληρός λοχαγός των καταδρομέων Άρμιν Κούλμαν ο οποίος με συνοπτικές διαδικασίες απήλλαξε όσους Ιταλούς αξιωματικούς παρέμειναν κατά τη διάρκεια της μάχης αδρανείς και αποδεδειγμένα πιστοί στην φασιστική και ναζιστική συμμαχία και όσους άλλους αξιωματικούς υπηρετούσαν σε μονάδες υγειονομικού.
Οι υπόλοιποι 103 αξιωματικοί με το πρόσχημα ότι θα οδηγηθούν στην παραλία κοντά στην αλυκή για να τους παραλάβει πλοίο που θα τους μεταφέρει στον Πειραιά και από εκεί σε άλλους χώρους αιχμαλωσίας εκτελέστηκαν κατά ομάδες και θάφτηκαν σε ομαδικούς τάφους που ήδη είχαν ανοιχθεί στην περιοχή Τσιφλίκα δίπλα στην αλυκή.
Οι εκτελέσεις παρέμειναν μυστικές για όλους του υπόλοιπους Ιταλούς αιχμαλώτους, υπήρξαν όμως κάποιοι Ιταλοί αξιωματικοί και καθολικοί ιερείς στους οποίους εκμυστηρεύθηκαν μετά από λίγο οι συνεργάτες των Γερμανών, ένας από αυτούς ήταν ο Ιταλός υπολοχαγός Aielo. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι υπήρξαν και κάποιοι, ελάχιστοι βέβαια, Κωοι που είδαν το φρικιαστικό αυτό έγκλημα των Γερμανών αλλά υπό τον φόβο της τιμωρίας παρέμειναν σιωπηλοί.
-Μετά τις εκτελέσεις ποια ήταν η καθημερινότητα στο νησί μέχρι και τη λήξη του πολέμου;
-Μετά την εκτέλεση των Ιταλών και την επικράτηση των Γερμανών στην Κω επικρατεί ένα κλίμα φόβου και ανασφάλειας παρ’ όλο που οι Γερμανοί έμειναν ουδέτεροι και ουσιαστικά αδιάφοροι για την διοικητική οργάνωση του νησιού. Στην ουσία επέτρεψαν στο ιταλικό διοικητικό προσωπικό να συνεχίσει το έργο του, ενώ αυτοί είχαν μόνο την στρατιωτική κατοχή. Την περίοδο των 19 μηνών παρουσίας των Γερμανών στην Κω έχουμε τα πρώτα θύματα της σκληρότητας τους απέναντι σ’ εκείνους που πίστευαν ότι συνεργάζονταν με τους Άγγλους.
Με την κατηγορία ότι εντοπίσθηκε αγγλικό υλικό στην κατοχή τους εκτελέστηκαν με απαγχονισμό οι γεωργοκτηνοτρόφοι Ηλίας Καπιρης, Θεόκριτος Κώστογλου, Γεώργιος Ζουμπουλικος, Ανεζούλα Πατάκου και Σταματία Περρή.
-Υπήρξαν προσπάθειες απόδοσης δικαιοσύνης και τιμωρίας των ενόχων για εγκλήματα πολέμου και ποια ήταν η τύχη τους;
-Μετά το τέλος του πολέμου είναι γεγονός ότι υπήρξαν προσπάθειες για την απόδοση ευθυνών στις βαρβαρότητες των Γερμανών εναντίων των Ιταλών. Για τους εκτελεσθέντες νησιώτες ούτε λόγος να γίνεται. Ο στρατηγός Μύλερ υπήρξε διοικητής των γερμανικών δυνάμεων που κατέλαβαν την Κω και την Λέρο και έκανε πράξη την «ΟΔΗΓΙΑ» του Χίτλερ σχετικά με την μεταχείριση των Ιταλών που θα αντιστέκονταν με τα όπλα εναντίον των πρώην συμμάχων τους. Ο στρατηγός Μύλερ το 1947 καταδικάσθηκε σε θάνατο από το στρατοδικείο των Αθηνών, η καταδίκη του όμως δεν αφορούσε στην εκτέλεση των Ιταλών αξιωματικών, αλλά για τις δολοφονίες των αμάχων στην Κρήτη της οποίας υπήρξε φρούραρχος για ένα μεγάλο διάστημα.
Η μοίρα των Ιταλών αιχμαλώτων υπήρξε τραγική αναμφισβήτητα, και παραδόξως κανένας Γερμανός δεν διώχθηκε ποινικά για αυτή τη δολοφονίααφού νομικίστικα οι εκτελέσεις ήταν καλυμμένες από το γεγονός ότι η κυβέρνηση Μπαντόλιο δεν είχε κηρύξει πόλεμο κατά της Γερμανίας την 8ηΣεπτεμβρίου με αποτέλεσμα αυτοί οι Ιταλοί αξιωματικοί να θεωρηθούν προδότες των συμμάχων τους και να εκτελεσθούν.
– Στο νησί υπάρχει μνημείο από τον Δήμο και έχουν γίνει και εκδηλώσεις με παρουσία απογόνων των θυμάτων. Ο αντίκτυπος των γεγονότων αλλά και οι κατοπινές εκδηλώσεις μνήμης στην Ιταλία ποιος μπορούμε να πούμε ότι είναι;
-Οι κάτοικοι της Κω και ο Δήμος της Κω παρότι οι Ιταλοί αξιωματικοί υπήρξαν κατακτητές, περιέβαλε την μνήμη τους με σεβασμό. Δημιούργησε μνημείο μαρμάρινο όπου αναγράφονται όλα τα ονόματα των εκτελεσθέντων Ιταλών αξιωματικών στο χώρο του καθολικού νεκροταφείου. Τα τελευταία χρόνια σε συνεργασία με το κομιτάτο των Ιταλών πεσόντων στο Αιγαίογίνονται λαμπρές εκδηλώσεις μνήμης παρουσία των Ιταλικών Αρχών αλλά και πλήθους συγγενών των εκτελεσθέντων.
Ο Πρόεδρος της Ιταλικής Δημοκρατίας Giorgio Napolitano είχε προγραμματίσει την επίσκεψη του στην Κω στην 70η επέτειο της εκτέλεσης όμως πολιτικοί λόγοι της τελευταίας στιγμής (πτώση της κυβέρνησης Berlusconi) δεν του επέτρεψαν να παραστεί στις εκδηλώσεις μνήμης. Ωστόσο έστειλε δια αντιπροσώπου του μια πλακέτα που ευχαριστεί τον Κωακό λαό για τον σεβασμό και την συμπάθεια του προς τους Ιταλούς πεσόντες. Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια έχει δοθεί τεράστια δημοσιότητα στο γεγονός των Ιταλών αξιωματικών της Κω. Σε αυτές τις προσπάθειες πρωτεργάτης είναι ο συνταγματάρχης εν αποστρατεία Pietro Giovanni Liuzzi και βέβαια όλοι οι συγγενείς των θυμάτων.
Το 2015 με πρωτοβουλίες του κ. Liuzzi και του στρατιωτικού ακόλουθου της ιταλικής πρεσβείας στην Αθήνα έγινε προσπάθεια εντοπισμού και ανασκαφής στην περιοχή όπου έγιναν οι εκτελέσεις για τον εντοπισμό των υπολοίπων τριών ομαδικών τάφων και την εύρεση των λειψάνων περίπου 30 αξιωματικών που δεν είχαν εντοπισθεί στις πρώτες έρευνες στις οποίες είχε γίνει η εκταφή των 64 σορών, λίγα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου.
Δυστυχώς δεν κατέστη δυνατό να εντοπισθούν οι υπολειπόμενοι ομαδικοί τάφοι όμως εντοπίσθηκε μεγάλος αριθμός προσωπικών αντικειμένων από τους ήδη ανοιγμένους τάφους.
Συγκεκριμένα βρέθηκαν χρυσά γυαλιά, χρυσά μενταγιόν και φυλακτά, μια χρυσή πένα, κουμπιά, διακριτικά βαθμού και ειδικοτήτων, λίγα οστά και το συγκλονιστικότερο όλων δεκαεπτά κάλυκες από τις χαριστικές βολές των Γερμανών εκτελεστών. Τα αντικείμενα αυτά κατόπιν απόφασης του κομιτάτου των Ιταλών πεσόντων εκτίθενται στο μουσείο νεώτερης ιστορίας της Κω.
Φωτο: αρχείο Ιωάννη Τρικοίλη
Συνέντευξη: Nάσος Μπράτσος
ert.gr
ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΣΧΟΛΙΑ
Κινητοποιήσεις υπέρ της Παλαιστίνης στα Δωδεκάνησα
Λέρος: Παραδοσιακό Πανηγύρι στον Δρυμώνα στις 16 Αυγούστου
Λέρος: Παροχή συνδρομής σε 27χρονο τραυματία στο Παντέλι από το Λιμενικό
Τρεις διακομιδές ασθενών από Λέρο και Λειψούς
Κινητοποιήσεις υπέρ της Παλαιστίνης στα Δωδεκάνησα